Cũng như những bạn trẻ khác, đã là người học văn và tìm hiểu nhiều về nền văn học nước nhà, ai cũng sẽ bị cuốn hút bởi cái cụm từ: Nhân Văn – Giai Phẩm. Thực tế cho thấy những văn nghệ sĩ cộng sản khi nhắc tới cụm từ này phần lớn đều e dè, một vài người mạnh bạo thì thể hiện sự nối tiếc, xót xa. Nối tiếc vì các văn nghệ sĩ nhóm Nhân Văn – Giai Phẩm đều là những người đã có những thành tựu nhất định, hơn thế, có những người đang nắm giữ các trọng trách, vị trí, chức vụ quan trọng ở các cơ quan văn hóa, nghệ thuật của cộng sản. Vậy vì cớ gì mà tất cả họ bị đánh án, có người bị đưa ra xét xử, những người nhẹ hơn thì bị cô lập, gây khó khăn trong cuộc sống, buộc thất nghiệp, lưu đày… Tất cả những điều đó tạo cho Nhân Văn – Giai Phẩm một lực hút đối với những người nghiên cứu văn học nghệ thuật, đặc biệt là những người dám đi vào tìm hiểu những vụ việc được xem là án phản động, có tư tưởng chống đối, phản động chống chính quyền cộng sản, không được cộng sản và chính quyền của nó thừa nhận, ngược lại bị lên án, trù dập và cách ly với xã hội, với giới văn nghệ sĩ.

Những vùng tối cùng với phiên tòa xét xử nhóm nhân văn đã dập tắt gần như hoàn toàn mọi ý định khám phá vụ việc này. Có lần, ở một quán nét gần khu vực trường Đại học KHXH&NV Hà Nội, tôi có hỏi một cô sinh viên ngành xã hội & nhân văn về Nhân Văn – Giai Phẩm, cô ấy cho biết: theo thầy cô và những người lớn thì Nhân Văn – Giai Phẩm là những người phản động và bị kết án phản động, và vì vậy họ không quan tâm. Bạn nữ sinh viên còn nói thêm: tôi có thể tìm kiếm thông tin trên mạng và vào trang Wikipedia để tìm hiểu về Nhân Văn – Giai Phẩm, thông tin khá đầy đủ.

Tôi hỏi thêm: cá nhân bạn nghĩ thế nào về Nhân Văn – Giai Phẩm. Bạn sinh viên trả lời: trong xã hội này thì đã là án chính trị và xét xử rồi thì không còn phải bàn cãi gì nữa, và không đáng để quan tâm. Bạn ấy thắc mắc vì tôi tìm hiểu vụ việc này, bạn bảo thầy cô và những người trong lĩnh vực này mà bạn quen biết khuyến cáo bạn nên tránh xa. “Nhưng dù thế nào thì những người trọng vụ việc Nhân Văn – Giai Phẩm cũng là đáng quý, vì họ dám thể hiện mình, dám chống lại những sự bó buộc, rào cản của chế độ”.

Tôi vờ hồn nhiên hỏi: bạn không thấy thầy cô và những người khác khuyên nên tránh xa Nhân Văn – Giai Phẩm, và không nên đi vào vết xe đổ của họ à. Một loạt những tiếng lao xao, nhiều bạn nữ khác lên tiếng ủng hộ cô bạn ngồi bên tôi, đang bị tôi tranh thủ phỏng vấn! Tất cả các bạn trẻ cho biết họ đều muốn như Nhân Văn – Giai Phẩm, được như Nhân Văn – Giai Phẩm, và mong có những người như vậy ở hiện tại. Sự việc và cuộc trao đổi, test xã hội với các bạn sinh viên trong quán Nét diễn ra vào khoảng năm 2006, 2007. Một không khí có vẻ như cởi mở hơn cả bây giờ, chúng tôi trao đổi khá thoải mái, và các bạn sinh viên cũng mạnh dạn bày tỏ quan điểm của mình rất chân thực, thẳng thắn và cũng rất thoáng. Thể hiện một khát khao đổi mới, phá rào, đột phá, thèm một sự tự do thực sự cho sáng tạo nghệ thuật.

Cũng chính nhờ những cuộc trao đổi như vậy mà tôi biết đến Wikipedia, đến những trang mạng có đăng tải nội dung về Nhân Văn – Giai Phẩm và nhiều những vụ việc khác.

Bỏ qua những tìm hiểu xã hội, tạm thời rời mạng ảo và các lời khuyến cáo của các giảng viên, các lão thành trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, tôi lặng lẽ kiếm tìm những nguồn tư liệu khác: những chứng nhân lịch sử của vụ việc, những người tham gia, đi cùng và nắm chắc các diễn biến của vụ việc. Công việc thầm lặng, những nhiều niềm vui, vui nhất là khi các bạn nữ sinh viên ngỏ ý muốn tôi – một người xa lạ, quen tình cờ trong quán nét, nhưng đã tìm hiểu Nhân Văn – Giai Phẩm thì chắc không phải là người ngoài giới văn học nghệ thuật, do đó – các bạn mong tôi cũng như những người đã học hành xong cái bậc đại học, hãy dấn thân và đấu tranh cho họ. Vâng niềm vui nhỏ khi nghĩ, có lúc nào đó mình được chia sẻ những tìm hiểu, những suy nghĩ và nhất là cung cấp những sự thật về vụ việc vốn bị dấu kín, không được công bố và ít ai biết tới.

May mắn là khi tôi tiếp cận vấn đề, tìm hiểu nó và đề nghị những người tôi có quen cũng cấp thông tin, sự kiện và diễn biến vụ việc Nhân Văn – Giai Phẩm cũng là khi mà bầu không khí xã hội ở Việt Nam đã cởi mở và thông thoáng hơn nhiều. Tất nhiên, hàng loạt vấn đề tồn nghi vẫn cần được lý giải, khai phá và đưa ra công luận. Đó là một thuận lợi lớn, và thuận lợi hơn là những người tôi tìm đến đều không ngại ngần khi đề cập tới nó.

Trở lại  với cái đề mục: ngộ nhận của giới trẻ và những người ngoài cuộc – vâng, đã có một vụ án, một phiên tòa xét xử, rất bất công, và đó là một vụ án theo kiểu cách mạng văn hóa mới, kiểu hậu cách mạng văn hóa. Và do đó, Nhân Văn – Giai Phẩm nhận được nhiều sự thương cảm, nhất là giới trí thức, các văn nghệ sĩ trong và ngoài nước, nhưng không mấy ai biết tới cái thực chất, bản chất của vụ việc Nhân Văn – Giai Phẩm, không mấy tư liệu, công trình, chương trình báo chí hay cả những cuốn sách chuyên về Nhân Văn – Giai Phẩm cũng chưa cung cấp những thông tin cơ bản, quan trọng nhất về vụ việc. Do đó, tôi dùng chư Ngộ Nhận. Vì tất thảy chỉ thấy yêu, thương, đồng cảm, lên án phiên tòa, đấu tranh với bất công và áp bức, đày đọa mà các văn nghệ sĩ, trí thức phải chịu khi tham gia và thực hiện Nhân Văn – Giai Phẩm. Không ai biết rằng, về bản chất, vụ Nhân Văn – Giai Phẩm không góp phần nhiều cho những tiến bộ của trí thức, của sáng tạo văn học nghệ thuật, của tự do dân chủ và nhân văn, của công bằng và bác ái.

Người ta thấy Nhân Văn – Giai Phẩm dám đi ngược hay chống đảng cộng sản như bản án mà đảng cộng sản đã tuyên trong phiên xét xử nên thầm ngợi ca họ, mà không biết được rằng, về bản chất, đó là một sự chống đối, hay tranh chấp quyền lực nội bộ chính quyền cộng sản, nó không thực sự góp phần thúc đẩy cho tiến bộ của dân tộc. Đó là những điều dẫn tới việc tôi đặt cái đề mục như trên. Giải thích nó cũng chính là đã phần nào làm sáng rõ đôi nét về bản chất của vụ việc. Tôi sẽ lần lượt cung cấp các dẫn chứng và tư liệu để khẳng định những kết luận nói trên về Nhân Văn – Giai Phẩm trong phần sau của bài viết này.

Khi tôi viết những điều như trên, có ai đọc đến và tự hỏi: liệu tôi có đang tạo dựng lịch sử của vụ việc không? Hình như vụ việc đang được diễn giải không như người ta nói, vẫn tưởng về nó. Vâng, tôi muốn đặt một dấu chấm hết cho vụ việc, làm sáng tỏ nó ở những vấn đề bản chất nhất. Có như vậy, những hoài nghi, nhưng vùng tối và đặc biệt, sự kỳ vọng mà các bạn trẻ đặt vào tôi mới được đáp ứng. Tôi cũng hy vọng, khi sự thật được phơi bày, nó giản dị, ngắn gọn, nhưng là sự thật và mong rằng nó được chấp nhận, sẽ không có những cá nhân, tổ chức cố tình xuyên tạc sự thật sau khi tôi công bố bài viết này một cách đầy đủ. Trước đã có sự việc như vậy nên nay tôi nhân tiện nói luôn và để mọi người, những ai quan tâm hiểu là nó cũng không đơn giản, có những cá nhân, tổ chức sẵn sàng dùng trang web, báo chí khi cần để làm cho vụ việc trở nên mờ mịt, phủ nhận những sự thật. Và cái trọng tâm, cái thực chất là muốn Chiêu tuyết, muốn làm cho Nhân Văn – Giai Phẩm trở nên đẹp đẽ và đáng yêu, đáng kính.

Vài nét sơ lược nhưng cũng đủ để hiểu vì sao giới bất đồng chính kiến, nhiều nhà văn, nhà báo hải ngoại đã viết về Nhân Văn – Giai Phẩm, họ thấy có sự tương đồng, nhưng bản chất khác nhau nhiều, có một số giống, khi đó là những cán bộ cộng sản trốn ra nước ngoài. Còn về cơ bản, khi biết thực chất vụ việc, thì người ta hiểu, Nhân Văn – Giai Phẩm không liên quan gì tới giới trí thức, văn nghệ sĩ nước ngoài ở cái khía cạnh là đổi mới sáng tạo, là đấu tranh cho tự do, dân chủ và tiến bộ. Ở đây tạm nhìn cái khía cạnh tốt đẹp của giới văn nghệ sĩ hải ngoại khi họ thành lập các trang web và thực hiện các bài viết về những vụ việc nổi cộm trong nước.

Và, khi đã nhắc tới bộ phận hải ngoại, tôi không thể không nói ngay là cũng có những nhầm lẫn, ngộ nhận của bộ phận văn nghệ sĩ hải ngoại về Nhân Văn – Giai Phẩm như giới trẻ và người ngoài cuộc trong nước mà tôi đã trình bày ở trên. Tôi nhớ, đã trao đổi với một vài phóng viên của BBC, có nói họ nên làm lại Nhân Văn – Giai Phẩm, viết theo cái hướng tôi đã nói ở trên, tư liệu thì phải tự tìm vì lúc đó tôi đang ở trong nước, khó khăn trong việc hỗ trợ họ, tôi lúc đó chưa ra khỏi đảng. Và thực tế, chương trình của BBC về Nhân Văn – Giai Phẩm đã chân thực hơn, gần hơn với những gì tôi sẽ chia sẻ ở đây.

Bài viết này không phải là làm lại những gì người ta đã làm, có nhắc tới những điều đã biết cho hệ thống, nhưng sẽ cung cấp đầy đủ và chân thực về vụ việc với những thông tin mới nhất, đầy đủ nhất.