Một ngày cuối tuần, nhà tâm linh Lê Thái Bình (Chủ nhiệm Câu lạc bộ Thiền Việt) rủ tôi đi xem lăng mộ, mà theo anh, đây là lăng mộ đá cổ lớn nhất miền Bắc. Đến nhiều lăng mộ, những khi nghe có lăng mộ đá lớn ở Hà Nội, lại là mộ cổ, tôi rất hào hứng, nên đi ngay.

Con ngõ 252 phố Sơn Tây người ra vào đông đúc, họp chợ tấp nập suốt dọc ngõ. Nhà cửa san sát, quán hàng như nêm. Thật khó tin, khi nhà tâm linh Lê Thái Bình bảo rằng, toàn bộ khu dân cư trong con ngõ này nằm trên một khu nghĩa địa của dòng họ ông tổng đốc Hoàng Cao Khải, là vị đại thần nhà Nguyễn.

Lê Thái Bình cho biết, anh đã đi khảo sát và phát hiện một chuyện kinh dị, là có hàng chục ngôi mộ lọt trong nhà dân. Hầu hết các nấm mồ cổ kính, rêu mốc đều nằm trong những ngôi nhà ở con ngõ này.

Ngôi mộ nào may mắn lắm thì nằm lọt khe giữa hai ngôi nhà, nằm ở phần sau chỗ lấy ánh sáng, rồi trong sân, còn lại đều nằm trong phòng khách, phòng bếp, thậm chí phòng ngủ của các gia đình.

Giờ đây, những ngôi mộ ấy coi như đã thất lạc, không còn ai chăm sóc, khói hương nữa. Nhiệm vụ khói hương là của những gia đình xây nhà lấn chiếm trùm lên mộ.

Nhà tâm linh Lê Thái Bình tìm hiểu và biết rằng, nhiều gia đình trước đây đã chuyển mộ đi, chiếm đất xây nhà và đều gặp đại họa, không chết người thì cũng điên khùng, bệnh tật, làm ăn thất bát, sa sút. Chính vì thế, những gia đình chiếm đất xây nhà sau này không dám di chuyển mồ mả nữa.

Lúc đầu, họ chiếm đất trong khu nghĩa địa, dựng nhà ở cạnh mộ, ở lâu quen dần, không thấy sợ hãi nữa, trong đi tấc đất tấc vàng, nên quây lại chiếm hết, rồi xây nhà trùm luôn cả lên mộ.

Người đàn ông gầy còm, hom hem, ngồi bán nước ở ngay trước lăng mộ đá Hoàng Trọng Phu khá dễ gần, hay chuyện. Anh mặc chiếc áo phông, để lộ lấp ló trên cánh tay những hình xăm vằn vện.

Nhìn người đàn ông ấy, cũng biết từng có quãng đời "nghịch ngợm". Thật lạ là anh rất thích nói chuyện tâm linh, chuyện Phật giáo, chuyện nhân quả.

Anh H. bảo rằng, anh đã sống cạnh lăng mộ đá này 40 năm rồi và anh chính là người nắm rõ về ngôi mộ này nhất, cũng như tất cả những câu chuyện tâm linh kinh dị liên quan đến khu mộ của ông hai ông tổng đốc Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu.

Hỏi chuyện người dân sống chung với mồ mả, người chết, anh H. khẳng định đó là thật.

Theo lời các cụ kể lại, trước đây, ông Hoàng Cao Khải là tổng đốc Hà Đông, là người giàu có, có thế lực mạnh nhất miền Bắc. Toàn bộ khu vực ấp Thái Hà thuộc sở hữu của ông.

Hồi còn sống, ông đã vời thầy địa lý từ bên Tàu sang chọn đất đặt mộ cho mình. Thầy Tàu đã cắm mảnh đất ở ấp Thái Hà, là chỗ đặt mộ bây giờ.

Để ngôi mộ có phong thủy theo lối tựa sơn đạp thủy, ông Khải đã cho người đào hồ, đắp đồi. Hồ nước bây giờ vẫn còn trong ngõ 252 phố Tây Sơn là di tích của cuộc đào bới lấy đất đắp đồi.

Ngôi mộ ông Khải được đặt trên quả đồi, nhưng bao năm mưa nắng mài mòn, rồi người ta đắp đất dựng nhà, nên giờ nó thấp lè tè, chỉ cao hơn nhà dân một chút.

Xây mộ cho mình xong, thì ông Hoàng Cao Khải quy hoạch luôn khu nghĩa địa cho gia đình, dòng họ của mình.

Phía sau ngôi mộ của ông Hoàng Cao Khải, là một của con trai ông, tức Hoàng Trọng Phu.

Ông Phu cũng xây dựng cho mình một ngôi mộ đá khổng lồ, to hơn mộ cha, to nhất miền Bắc hồi đầu thế kỷ 20.

Trong nghĩa địa này, chỉ có mộ của con cháu, người thân của ông Hoàng Cao Khải. Theo các cụ kể lại, những người không được làm quan, thì chỉ có mộ nhỏ, là những nấm mồ nằm rải rác trước và sau hai lăng mộ đá khổng lồ.

Năm 1945, nhà Nguyễn bị lật đổ, thực dân Pháp về nước, thì con cháu ông Hoàng Cao Khải cũng sang Pháp hết.


Không còn ai ở đây, nên toàn bộ nghĩa địa bị bỏ hoang, hai lăng mộ đá khổng lồ của ông Khải và ông Phu cũng không có người trông nom, hương khói.

Anh H. nhớ lại: "Hồi còn bé, cũng phải hơn 30 năm trước, quanh khu vực này vẫn hoang vu lắm, cây cối rậm rạm, mồ mả âm u, ít người dám vào. Tuy nhiên, dân cư đã kéo đến xung quanh chỗ này cắm đất dựng nhà.

Hà Nội mở rộng, chỗ này thành đất vàng, nên dân tứ chiếng kéo về, người ở nội đô tràn ra. Đất nghĩa địa, hoang vu, chẳng ai quản lý, nên dân nhảy dù cứ thế kéo đến ở, mà không bị xua đuổi. Có lẽ, phải đến ngót trăm ngôi mộ đã bị các gia đình lấn chiếm, xây nhà đè lên cả rồi.

Bây giờ, tôi vẫn biết rõ, có khoảng chục ngôi mộ vẫn nằm lọt trong nhà dân. Nhà nào có mộ tôi đều biết cả, nhưng tôi chẳng nói làm gì. Cái chuyện người ta xây nhà chiếm đất mộ, đem mộ vào trong phòng ngủ, phòng bếp nhà mình nó nhạy cảm lắm, nên tôi chẳng kể ra làm gì.

Nhưng tôi khẳng định với chú, là những gia đình ấy sống thảm lắm, không có nhà nào ra hồn cả. Con cái cứ ngơ ngơ, cha mẹ cứ lầm lì, làm ăn không ra đâu vào đâu cả.

Đặc biệt, rất nhiều gia đình ở đây đều tuyệt tự, tức là không có con trai, và rất nhiều gia đình có con trai nhưng cả bố và con đều tù tội.

Phía bên kia ngõ 252, nơi không dính dáng gì đến nghĩa địa, thì nhà nào cũng khá giả, con cái sáng láng, đến con bảo vệ, công nhân cũng đỗ đại học, còn bên này thì kém lắm. Nhiều người bán nhà bỏ đi, người khác mua đến ở đều hối hận vì ham rẻ mà trúng quả đắng".

Còn tiếp…

(VTC News) - Người ta đã xây tường, gác tấm bê tông lên trên mộ phần bằng đá, rồi biến tấm bê tông đó thành giường ngủ.

Kỳ 2: Ăn, ngủ trong hầm mộ

Đang ngồi trò chuyện với anh H., người bán hàng nước ngay chân lăng mộ ông Hoàng Trọng Phu (ngõ 252 phố Tây Sơn, Hà Nội) thì một cậu thanh niên, dáng người còm nhom, mở cửa lùa bằng những miếng gỗ mỏng phía bên phải lăng mộ ông Hoàng Trọng Phu.

Theo anh H., bên trong lăng mộ có 2 phần mộ đá, hình cái quách khổng lồ. Gian giữa là nơi thờ tự, bên trái là nơi đặt mộ phần và quan tài của ông Phu, còn bên phải là nơi chôn cất vợ ông.

Anh H., người bán nước ở chân lăng mộ Hoàng Trọng Phu

Toàn bộ gian bên phải, đã bị người dân xây những bức tường gạch quây kín. Một bức ngăn các gian với nhau, còn một bức bịt phía ngoài, lắp cửa gỗ, biến thành căn phòng nhỏ để ở.

Khi cậu thanh niên mở cánh cửa gỗ, tôi bước vào, một cảm giác lạnh lẽo xâm chiếm toàn bộ cơ thể.

Thật khó có thể tin, con người lại có thể sống trong "căn nhà" với ngôi mộ đá lù lù giữa phòng.

Phần mộ bằng đá, chạm trổ rồng phượng của vợ ông Hoàng Trọng Phu vốn nằm ở gian hữu của lăng mộ, nhưng bị người ta xây bức tường nối hai cột đá, ngăn thành phòng riêng.

Phần mộ vợ ông Hoàng Trọng Phu đã nằm dưới chiếc giường bằng bê tông

Có cả gác xép trong lăng mộ

Người ta đã xây bức tường bao quanh phần mộ, đổ tấm bê tông phía bên trên và theo anh H., thì tấm bê tông bên trên nắp mộ chính là cái giường ngủ của gia đình này. Điều đó có nghĩa, là người ta đã ngủ luôn ở bên trên phần mộ, nằm ngủ trên đầu người chết.

Cách lăng mộ Hoàng Trọng Phu không xa là lăng mộ đá Hoàng Cao Khải. Lăng mộ đá này hiện là Trụ sở tuần tra nhân dân Cụm 9, phường Trung Liệt với cửa sắt đóng kín. Xung quanh lăng mộ đá cũng được xây bịt kín, có cả cửa sổ với nan sắt, mà trông qua tưởng như đây là ngôi nhà cổ. Phía trước lăng mộ là sân để xe cho các tiểu thương buôn bán ở chợ tạm trước lăng mộ. Hai bên sân là những tượng đá đứng im lìm. Tôi ngó vào trong lăng mộ, thấy có rất nhiều đồ đạc linh tinh, chiếc tủ cũ, bộ bàn ghế tiếp khách, quạt treo tường, đồng hồ chạy tích tắc. Có lẽ, đây là trụ sở tuần tra kinh dị nhất cả nước.

Phía cuối gian phòng của lăng mộ, ngay trên đầu phần mộ là gác xép bằng gỗ rộng chừng 3 mét vuông, nhỏ đúng bằng một cái giường. Chiếc cầu thang bằng gỗ ở phía trong giúp mọi người trèo lên gác xép để ngủ.

Gác xép ở quá cao, nên tôi có cảm tưởng phải lom khom người khi trèo lên gác xép.

Ngay dưới gác xép, phía sau phần mộ, là căn phòng vệ sinh. Người ta làm cả nhà vệ sinh trong lăng mộ, thì quả thực kỳ quái. Thật khó có thể tin một cuộc sống kinh dị đã diễn ra ở trong lăng mộ này.

Theo anh H., gia đình bà Nguyễn Thị T. đã nhảy dù vào sống ở lăng mộ này từ mấy chục năm trước rồi.

Bà T. là người ở đây, nhưng không hiểu do làm ăn thất bát thế nào mà mất hết nhà cửa, phải kéo gia đình chui vào lăng mộ tá túc.

Trước đây, bà T. chỉ tính ở tạm bợ, coi như trốn tránh mưa nắng lúc chưa kiếm được nhà, nhưng rồi nhà chẳng làm được, mà cuộc sống cứ thêm khó khăn, nên bao năm không ra được khỏi ngôi mộ.

Theo anh H., không biết bà T. bị bệnh gì, hay do âm khí toát ra từ ngôi mộ, mà tóc của bà T. tự dưng rơi rụng dần, rồi đầu bà trọc lốc, nhìn rất sợ.

Bên trong lăng mộ ông Hoàng Cao Khải

Mộ phần ông Hoàng Trọng Phu

Thời điểm bà T. bị rụng tóc là lúc bà T. dựng cái giường bằng bê tông trên nóc phần mộ phu nhân ông Hoàng Trọng Phu và vợ chồng bà nằm ngủ trên đó.

Sau này, đi xem bói, thầy bói phán bị ma hành, nên vợ chồng bà sợ quá, mới đầu tư xây dựng cái gác xép, rồi nằm ngủ ở phía trên cao.

Bà còn lập một cái bài thờ, gắn trên tường mộ, để vừa thờ cúng tổ tiên, vừa hương khói cho bà cụ nằm trong phần mộ mà gia đình bà quấy quả.

Lăng mộ ông Hoàng Trọng Phu đã bị xây tường bịt kín, lắp cửa ngăn phòng làm chỗ ở

Bà Nguyễn Thị K., bán nước ở ngay đầu ngõ kể: "Tôi thật không dám tin sao người ta lại có thể chui vào lằng mộ để ở. Họ ăn uống, ngủ nghỉ, vệ sinh, rồi thậm chí là cả làm chuyện tế nhị trong đó nữa chứ. Có đến mấy đứa trẻ sinh ra, lớn lên ở trong lăng mộ ấy rồi.

Nghèo quá, không có nhà ở, thì cắm cái lều ở cánh đồng mà ở, chứ ai lại nhảy vào trong mộ sinh sống như thế. Tôi cũng không hiểu họ là người hay ma nữa. Mà quả thực, trong mắt những người dân ở đây, họ chả khác gì những bóng ma vất vưởng quanh xóm".

Hoàng Cao Khải quê ở Đức Thọ (Hà Tĩnh). Ông đỗ cử nhân năm 1868, được bổ nhiệm làm huấn đạo huyện Thọ Xương, sau làm Tuần phủ Hưng Yên. Năm 1884, Pháp chiếm Bắc Kỳ, thì ông hợp tác với Pháp để đàn áp nhân dân. Năm 1904, khi tỉnh Cầu Đơ đổi tên là Hà Đông, ông làm tổng đốc tỉnh Hà Đông, giúp Thống sư Bắc Kỳ soạn Nghị định về tổ chức bộ máy cấp xã ở Bắc Kỳ. Về sau con trai ông là Hoàng Trọng Phu kế nhiệm ông làm Tổng đốc Hà đông đến năm 1937. Ông về hưu tại ấp Thái Hà, huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông, nay thuộc phường Trung Liệt, quận Đống Đa, Thành phố Hà Nội và mất tại đây. Mộ của Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu đều đặt ở ấp Thái Hà. Vì theo Pháp, nên di tích của hai ông không được người dân tôn trọng, ít được chăm sóc, đến nay khá là hoang phế. Khu ấp có kiến trúc rất độc đáo, được xây dựng năm 1893, nằm ở phía Tây gò Đống Đa. Nhiều công trình tinh xảo được đánh giá là đạt đến trình độ kỹ thuật cao tay trong nghệ thuật điêu khắc đá của người Việt. Ấp Hoàng Cao Khải được xếp hạng di tích quốc gia năm 1962. Bộ Văn hóa lúc đó đánh giá: "Đây là chứng tích duy nhất của nước ta về một quần thể các công trình lăng tẩm, dinh thự của một phó vương"...

Còn tiếp…

Đường Phong

(VTC News) - Bất kỳ ai động đến ngôi mộ này cũng đều gặp họa, chứ đừng nói đến chuyện đào bới, hay xâm phạm vào chỗ ở của người chết.

Kỳ 3 (kỳ cuối): Những cuộc đời tăm tối trong lăng mộ

Theo anh H., người bán hàng nước trước lăng mộ đá ông Hoàng Trọng Phu, ở ngõ 252, phố Tây Sơn (Hà Nội), trong lăng mộ của ông Hoàng Trọng Phu có 4 gia đình với 12 nhân khẩu sinh sống. Hai gia đình chiếm hai gian đặt phần mộ của ông Phu và vợ ông, còn hai gia đình chiếm gian thờ ở trung tâm, nơi đặt bài vị thờ cúng ông.

Vòng ra phía ngoài ngõ, mở cửa vào gian chính, tôi gặp ông Nguyễn M. Trong gian chính này vốn có 2 gia đình sinh sống suốt mấy chục năm nay, nhưng một gia đình đã chuyển đi từ tháng trước, còn gia đình ông M. cũng đang dọn đồ để chuyển khỏi lăng mộ.

Ông M. cởi trần, ngồi hút thuốc lào, uống nước chè trên chiếc giường ọp ẹp. Trong nhà chẳng có đồ đạc gì ngoài cái tivi 14 in cổ lỗ sĩ, chắc phải có tuổi 20 năm.

Ông M. cho biết: "Trước đây, ai đến đây, vào lăng mộ này là tôi đuổi tất, không tiếp. Tôi đã mua ngôi mộ mội đá của ông quan này từ 100 năm nay rồi (?!). Đừng có ai động vào tôi, chết với tôi ngay. Nhưng giờ tôi đã quyết định bán ngôi mộ này cho mấy người Việt kiều Pháp rồi. Gia đình tôi đang chuẩn bị dọn đồ đi đây".

Lăng mộ ông Hoàng Trọng Phu

Lăng mộ ông Hoàng Cao Khải

Ông M. chỉ nói vậy, rồi mặc kệ khách tham quan, muốn làm gì thì làm. Bà Nguyễn Thị V., bán hàng rau ở ngay trước lăng mộ kể rằng, từ hồi vợ chồng ông M. chuyển vào lăng mộ đá này sinh sống, thì tâm tính ông M. thay đổi hẳn.

Ông M. trở nên khó tính khó nết, hay nói nhảm, thậm chí còn xua đuổi những người vào lăng mộ thắp hương cho người quá cố.

Bà vợ ông M. cũng là người ít nói, không muốn giao du với hàng xóm bao giờ, thậm chí còn chẳng biết những người hàng xóm là ai, dù đã sống ở đây rất lâu rồi.

Vợ chồng ông M. năm nay mới 52 tuổi, và nhảy vào lăng mộ sinh sống khoảng 40 năm trước. Hồi vào lăng mộ sống, ông M. còn nhỏ. Bố mẹ ông M. đều đã qua đời tại lăng mộ này. Ông M. có 3 anh em, đều làm thuê làm mướn kiếm miếng ăn, không mua được nhà riêng, nên chia thành 3 gia đình sống trong lăng mộ này.

Bây giờ, con ông M. cũng đã lấy vợ, lấy chồng, và ông M. đã có cháu nội, ngoại. Như vậy, đã có 3 thế hệ sống trong ngôi mộ này.

Tuy nhiên, theo bà V. không có chuyện gia đình ông M. đã mua lăng mộ này từ 100 năm trước, vì cách đây 100 năm, lăng mộ này còn đang xây dựng. Việc ông M. cứ khẳng định đã mua lăng mộ từ 100 năm trước là lời nói nhảm của người không bình thường.

Các gia đình đang chuyển khỏi lăng mộ sau mấy chục năm sống chung với người chết

Cũng theo bà V., mới đây, con cháu ông Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu, sống ở Pháp, đã về Việt Nam hỗ trợ 2 tỷ đồng, để các gia đình chuyển khỏi lăng mộ, để họ tu bổ, quản lý, trông nom lăng mộ của cha ông.

Số tiền ấy với những Việt kiều Pháp giàu có thì không đáng gì cả, nhưng với các hộ gia đình ở đây thì quá lớn, nên họ đồng ý chuyển đi một cách vui vẻ.

Theo người dân quanh vùng, thì đại gia đình nhà ông M. thảm hại nhất khi sống trong khu lăng mộ đá này. Không chỉ vợ chồng ông M. mà đám con cháu cũng đều hâm hâm, dở dở. Ngày bé thì đều không sao, nhưng lớn lên một chút thì tâm tính đều trở nên kỳ quặc, không bình thường, mặt mũi lúc nào cũng u ám.

Trong số mấy người con, thì có anh H. là bình thường nhất, được coi là khôn lanh nhất nhà. Anh này được học cao nhất, tới lớp 12. Thế nhưng, đột nhiên một ngày, anh này tự dưng ngớ ngẩn, cứ ngồi nói lảm nhảm một mình.

Phần mộ ông Hoàng Cao Khải

Nghe đồn, có thời gian, anh này rủ bạn bè đến dùng xà beng bật nắp phần mộ đá trong nhà mình, với mục đích tìm kiếm của cải, nhưng không thấy quan tài đâu cả. Dưới nền phần mộ là một lớp đá rất cứng và dày, búa bổ vào chẳng ăn thua gì, nên lại đậy nắp lại, không phá nữa.

Có người đồn rằng, đây chỉ phần phần mộ giả, lại có người khẳng định xác của vợ chồng ông Hoàng Trọng Phu được chôn sâu dưới lòng lăng mộ, dưới lớp đá cứng, không thể đào tới được.

Anh H., người bán nước ở ngay trước lăng mộ bảo: "Bất kỳ ai động đến ngôi mộ này cũng đều gặp họa, chứ đừng nói đến chuyện đào bới, hay xâm phạm vào chỗ ở của người chết.

Ông Hoàng Cao Khải, ông Hoàng Trọng Phu đều là quan lớn, và đất này là của ông ấy, hai ông ấy khác gì vị thần ở đất này, nên đâu có thể tự tiện mà xâm phạm vào được. Ngay như tôi đây, chỉ mới đào một cái lỗ nhỏ để cắm cái ô cho khỏi nắng, mà còn sống dở chết dở". Anh H. vừa nói, vừa chỉ cái ô cắm ngay trước cửa lăng mộ, chỗ anh đặt cái bàn bán trà.

Anh H., người gặp nhiều vận rủi khi bán hàng ở chân lăng mộ

Theo anh H. ngay phía dưới chỗ anh ngồi, vốn có 2 con rồng đá, ngự ở hai bên bậc thềm dẫn vào lăng mộ. Tuy nhiên, quá trình dân cư sinh sống, xây nhà dựng cửa, rồi làm đường, làm ngõ tôn cao, nên hai con rồng đá đã chìm xuống lòng đất.

Hồi năm ngoái, anh H. đã khoan lỗ ngay trên đầu con rồng đá. Ngay buổi chiều, đi về nhà, bỗng dưng anh không biết gì nữa. Lúc tỉnh lại, anh thấy nhà cửa tan hoang, vợ con khóc lóc ghê lắm.

Lúc đó, anh mới biết, vừa về đến nhà, thì bị "ông Hoàng Trọng Phu" nhập vào, tố cáo anh H. xâm phạm nơi yên nghỉ của ông, nên ông đập phá hết đồ đạc, tivi tủ lạnh vỡ nát, thậm chí anh cứ vơ lấy dây điện mà nhai rau ráu. Sau khi "vong" thoát, anh H. mệt lử, sợ hãi và như thể biến thành người khác.

Sau lần ấy, có hôm, đang ngồi bán nước, buổi trưa, ngủ gà ngủ gật, tự dựng nhìn thấy rất nhiều người vái sống mình.

Mặc dù thấy mọi người vái, nghe tiếng mọi người gọi "ông Hoàng Trọng Phu", nhưng anh không sao cử động được cơ thể để nói với mọi người. Cảm giác của anh lúc đó như thể có một vong xâm chiếm cơ thể anh. Lúc tỉnh lại, mọi người mới kể rằng anh bị vong nhập và nói cả tiếng Pháp (?!).

Hoàng Cao Khải quê ở Đức Thọ (Hà Tĩnh). Ông đỗ cử nhân năm 1868, được bổ nhiệm làm huấn đạo huyện Thọ Xương, sau làm Tuần phủ Hưng Yên. Năm 1884, Pháp chiếm Bắc Kỳ, thì ông hợp tác với Pháp để đàn áp nhân dân. Năm 1904, khi tỉnh Cầu Đơ đổi tên là Hà Đông, ông làm tổng đốc tỉnh Hà Đông, giúp Thống sư Bắc Kỳ soạn Nghị định về tổ chức bộ máy cấp xã ở Bắc Kỳ. Về sau con trai ông là Hoàng Trọng Phu kế nhiệm ông làm Tổng đốc Hà đông đến năm 1937. Ông về hưu tại ấp Thái Hà, huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông, nay thuộc phường Trung Liệt, quận Đống Đa, Thành phố Hà Nội và mất tại đây. Mộ của Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu đều đặt ở ấp Thái Hà. Vì theo Pháp, nên di tích của hai ông không được người dân tôn trọng, ít được chăm sóc, đến nay khá là hoang phế. Khu ấp có kiến trúc rất độc đáo, được xây dựng năm 1893, nằm ở phía Tây gò Đống Đa. Nhiều công trình tinh xảo được đánh giá là đạt đến trình độ kỹ thuật cao tay trong nghệ thuật điêu khắc đá của người Việt. Ấp Hoàng Cao Khải được xếp hạng di tích quốc gia năm 1962. Bộ Văn hóa lúc đó đánh giá: "Đây là chứng tích duy nhất của nước ta về một quần thể các công trình lăng tẩm, dinh thự của một phó vương"...

Đường Phong