Đinh Tiên Hoàng (924 - 979), tên húy là Đinh Bộ Lĩnh, là vị vua sáng lập triều đại nhà Đinh, nước Đại Cồ Việt trong lịch sử Việt Nam. Ông ở ngôi từ năm 968 – 979.

Tần Thủy Hoàng (259 TCN – 210 TCN), tên thật là Doanh Chính, là vua của nước Tần ở Trung Quốc từ năm 246 TCN đến 221 TCN trong thời kỳ Chiến Quốc và trở thành vị Hoàng đế sáng lập ra nhà Tần, cai trị cho đến khi qua đời vào năm 210 TCN.

Tượng vua Đinh Tiên Hoàng (trái) và tranh vẽ Tần Thủy Hoàng (Phải).

Không chỉ tương đồng về tên gọi (Tiên Hoàng hay Thủy Hoàng đều có ý nghĩa là hoàng đế đầu tiên) sự nghiệp của hai vị hoàng đế còn có nhiều điểm khá trùng hợp nhau. 

Đinh Tiên Hoàng và Tần Thủy Hoàng đều trở thành hoàng đế sau khi tiêu diệt các thế lực cát cứ phân tán để lập nên một đất nước thống nhất, tự chủ, chuyển đổi chế độ phong kiến phân quyền sang chế độ phong kiến tập quyền.

Đinh Tiên Hoàng là người có công đánh dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất giang sơn và trở thành hoàng đế đầu tiên của Việt Nam sau 1.000 năm Bắc thuộc, trong khi Tần Thủy Hoàng khi tiêu diệt các nước chư hầu khác trong giai đoạn Chiến quốc. trở thành vị hoàng đế đầu tiên của một nước Trung Quốc thống nhất.

Trước khi làm hoàng đế, cả hai đều đã từng xưng vương, Tần Doanh Chính là Tần Vương, Đinh Bộ Lĩnh là Vạn Thắng Vương.

Cả hai vị hoàng đế đều lập đô ở những vùng núi non hiểm trở, đó là Hàm Dương của nhà Tần và Hoa Lư của nhà Đinh.

Để phòng thủ đất nước, Tần Thuỷ Hoàng đã cho xây dựng Vạn Lý Trường Thành bằng cách nối lại các đoạn thành sẵn có của các nước chư hầu, còn Đinh Tiên Hoàng nối lại các dãy núi đá trong tự nhiên ở Hoa Lư bằng tường thành nhân tạo.

Cả Đinh Tiên Hoàng và Tần Thủy Hoàng khi làm vua đều dùng chính sách cai trị bằng pháp luật nghiêm khắc. Họ đều ở ngôi trong 12 năm, khi băng hà đều còn đương quyền, người kế tục sự nghiệp đều là con thứ và sớm để quyền bính rơi vào tay quyền thần. 

Cả hai triều đại Tần và Đinh đều tồn tại trong một thời gian ngắn ngủi, nhưng mang ý nghĩa trọng đại trong lịch sử. Triều Đinh chính là khởi đầu của nhà nước phong kiến trung ương tập quyền đầu tiên và Đinh Tiên Hoàng là người mở nền chính thống cho các triều đại phong kiến trong lịch sử Việt Nam. Với ý nghĩa tương tự, Tần Thủy Hoàng đã mở ra gần hai thiên niên kỷ cai trị của phong kiến Trung Quốc.

Lê Thái Tổ (1385 - 1433), tên thật là Lê Lợi, là người khởi xướng cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đánh đuổi quân Minh và trở thành vị vua đầu tiên của Hậu Lê, triều đại lâu dài nhất trong lịch sử Việt Nam. Ông ở ngôi từ năm 1428 - 1433.

Hán Cao Tổ (256 TCN - 195 TCN), tên thật là Lưu Bang, là vị Hoàng đế sáng lập nhà Hán trong lịch sử Trung Quốc. Ông ở ngôi Hoàng Đế từ năm 202 TCN đến 195 TCN.

Dù cách nhau tới 15 thế kỷ, giữa hai vị hoàng đế của Việt Nam và Trung Quốc có rất nhiều điểm tương đồng.

Tượng vua Lê Thái Tổ (trái) và tranh vẽ Hán Cao Tổ (phải).

Cả Lê Lợi và Lưu Bang đều xuất thân từ gia đình nông dân và là con thứ ba trong nhà. Trên Lê Lợi có Lê Học, Lê Trừ còn trên Lưu Bang có Lưu Bá, Lưu Trọng.

Cuộc khởi nghĩa của cả hai ông đều gặp rất nhiều khó khăn trong thời gian đầu tiên, phải thường xuyên lẩn trốn sự truy kích của kẻ thù, thậm chí có những lúc rơi vào tính thế hiểm nghèo.

Cả hai đều giữ được mạng sống nhờ những thuộc hạ tâm phúc sẵn sàng hi sinh thân mình cứu thủ lĩnh. Khi gặp hiểm nguy, Lưu Bang đã phải nhờ Kỷ Tín ra hàng, lừa đối phương và bị Hạng Vũ giết. Lê Lợi cũng phải nhờ Lê Lai theo gương Kỷ Tín để thoát nạn. Lê Lai cũng bị quân Minh giết.

Sau khi lên ngôi, hai vị hoàng đế đều giết các công thần khai quốc. Lê Lợi vì nghe những lời gièm pha mà giết Phạm Văn Xảo, Trần Nguyên Hãn, trong khi Lưu Bang lần lượt trừ khử hoặc phế truất các công thần làm vua chư hầu để hạn chế quyền lực của họ.

Về sau này, cơ nghiệp của hai vị hoàng đế đều bị họ khác cướp ngôi. Nhà Hán và nhà Lê đều bị gián đoạn một thời gian, nhưng rồi lại phục hồi. Nhà Tây Hán bị nhà Tân của Vương Mãng cướp ngôi, nhưng sau đó được nhà Đông Hán kế tục.  Nhà Lê (Lê sơ) bị nhà Mạc của Mạc Đăng Dung cướp ngôi, rồi sau đó được nối tiếp bởi nhà Lê trung hưng.

Sau khi qua đời, cả Lê Thái Tổ và Hán Cao Tổ đều được đặt chữ "Cao". Lưu Bang là (Cao Tổ) Cao hoàng đế, Lê Lợi là (Thái Tổ) Cao hoàng đế.

Hoàng đế Quang Trung (1753 – 1792), tên thật Nguyễn Huệ, là vị hoàng đế thứ hai của nhà Tây Sơn, ở ngôi từ 1788 tới 1792. Cùng thời với ông là Napoleon Bonaparte (1769 –1821), người giữ ngôi Hoàng đế của nước Pháp từ năm 1804 - 1815 với đế hiệu là Napoleon I.

Tạo hình nghệ thuật rất giống nhau của Quang Trung (trái) và Napoleon (phải), hai vị hoàng đế nổi tiếng về tài quân sự.

Điểm tương đồng lớn nhất của Quang Trung và Napoleon là cả hai đều là những nhà quân sự kiệt xuất với những chiến công lẫy lừng trong sự nghiệp của mình, trước cũng như sau khi lên ngôi.

Hoàng đế Quang Trung – Nguyễn Huệ là người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, chấm dứt cuộc nội chiến kéo dài giữa hai tập đoàn phong kiến Trịnh ở phía Bắc, Nguyễn ở phía Nam, lật đổ hai tập đoàn này cùng nhà Hậu Lê và đánh bại các cuộc xâm lược Đại Việt của Xiêm La từ phía Nam, Đại Thanh từ phía Bắc. Lịch sử ghi nhận ông chưa từng nếm trải một thất bại quân sự nào trong sự nghiệp.

Bonaparte nổi tiếng từ khi là một viên chỉ huy trong các chiến dịch chống lại Liên minh thứ nhất và thứ hai chống Pháp và cuộc chinh phạt bán đảo Italy. Sau khi lên ngôi, ông đã tham gia vào một loạt xung đột, lôi kéo mọi cường quốc chính ở châu Âu tham gia và giành thắng lợi trong đa số các trận đánh của mình.

Trong sự nghiệp của mình, cả hai vị hoàng đế đều đưa đất nước đạt đến vị thế đỉnh cao của một cường quốc quân sự, khiến các quốc gia trong khu vực kiêng nể.

Dưới thời của Hoàng đế Quang Trung, nước Việt không những không có địch thủ ở khu vực Đông Nam Á mà còn tự tin đưa ra các yêu sách lãnh thổ đối với người láng giềng khổng lồ Trung Hoa ở phương Bắc. Trong khi đó, nước Pháp của Napoleon đã đạt được vị trí thống trị ở lục địa châu Âu sau hàng loạt thắng lợi quân sự.

Không chỉ là thiên tài quân sự, cả Quang Trung và Napoleon đều là những vị hoàng đế  có tầm nhìn chính trị sáng suốt. Cả hai ông đều đã thực hiện nhiều cải cách tiến bộ nhằm xây dựng dất nước trong thời gian nắm quyền của mình.

Cái chết của hoàng đế Quang Trung và Napoleon đều gây ra nhiều nghi vấn. Có giả thuyết cho rằng, Quang Trung bị chết do chiếc áo có yểm bùa mà vua Càn Long của nhà Thanh ban tặng, trong khi một số học giả cho rằng, Napoleon là nạn nhân của một vụ đầu độc bằng thạch tín.

Nếu tính từ khi nước Nam ta có Nhà nước đầu tiên cho đến khi kết thúc triều đại phong kiến cuối cùng là nhà Nguyễn, thì điểm lại hầu hết các dòng họ vua, chúa đa phần đều phát tích từ đất Thanh Hóa (Ái Châu) mà ra. Đây được xem là vùng đất có nhiều dòng vua, chúa nhất nước. 

Hình thế và con người

Đất Thanh Hóa, trải qua các đời có nhiều tên gọi khác nhau. Xưa thuộc bộ Cửu Chân, đời Tần thuộc Tượng Quận, đời Triệu là quận Cửu Chân… Tên gọi Ái Châu quen thuộc được biết đến vào thời Lương Vũ Đế nhà Lương. Đến thời nhà Lý được đổi làm phủ Thanh Hóa, tên gọi Thanh Hóa từ đó mà được biết đến. 

Về hình thể, sách Đại Nam nhất thống chí, quyển VI, phần Thanh Hóa tỉnh chí cho biết: “Mặt đông trông ra biển lớn, mặt tây khống chế rừng dài. Bảo Sơn Châu (hoặc Sơn Thù) chăm hiểm ở phía Nam, (tục gọi là Eo Ống), giáp huyện Quỳnh Lưu tỉnh Nghệ An, núi Tam Điệp giăng ngang phía Bắc. Ở trong thì sông Mã, sông Lương, sông Ngọc Giáp hợp nhau; ở ngoài thì núi Chiếc Đũa, núi Biện Sơn che chở. Thực là một trọng trấn có hình thế tốt”. Lại xét, Ái Châu là vùng đất mà như ngày nay nói là “khu IV đẩy ra, khu III đẩy vào”, tức là nơi giao nhau giữa Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, có thể xem như là yết hầu của nước Nam nơi cõi Bắc vậy. Nhờ có địa thế tự nhiên với biển, núi, sông che chở, nên vùng đất này có được cái thế hiểm yếu hiếm có trong quân sự. Chẳng thế mà sau này quân Tây Sơn lại chọn lui về Tam Điệp (còn gọi là đèo Ba Dội giao nhau giữa Ninh Bình, Thanh Hóa) và Biện Sơn để ngăn bước tiến quân Thanh. 

Năm 1428 Lê Lợi lập ra nhà Hậu Lê. Ông là người Thanh Hóa.

Hình thế đắc địa như một vương quốc riêng như vậy, cũng từ đó mà hình thành nên tính cách, phong tục của người dân nơi đây được An Nam chí lược của Lê Tắc trong phần Phong tục khen là: “Người sinh ra ở Giao Châu và Ái Châu thì rộng rãi, có mưu trí”. Còn trong Đại Nam nhất thống chí thì bình rằng: “Sĩ tử thích văn học, giữ khí tiết, nông dân chăm cày cấy, thợ thì có người đẽo đá là sở trường hơn cả, ít người buôn bán”. Chính từ địa lợi, nhân hòa ấy, góp phần cho vùng đất Ái châu trở thành nơi thiên thời cho việc xưng vương, dựng nước. 

Cũng vì là đất đế vương, cho nên không phải ngẫu nhiên mà nhà Trần đã từng phải cho người đục núi, lấp sông ở nơi đây để trấn yểm các huyệt mạch đế vương. Điều này được chứng thực bởi Việt sử địa dư của Phan Đình Phùng, nguyên văn như sau: “Trần Thái Tông niên hiệu Thiên Ứng Chính Bình năm thứ 17 (1248), sai người giỏi về phong thủy đi trấn áp vượng khí trong khắp núi sông, như núi Chiêu Bạc, sông Bà, sông Lễ ở Thanh Hóa, đều đào và đục đi. Lấp các khe kênh, mở đường ngang lối dọc không kể xiết”. Núi Chiêu Bạc chính là núi Chiếu Sơn thuộc huyện Nga Sơn. Sông Bà thuộc địa giới huyện Đông Sơn, còn sông Lễ chính là sông Mã. Nhưng việc làm ấy cũng chỉ như muối bỏ biển, bởi ngay sau nhà Trần thì nhà Hồ đã phát ra từ xứ Thanh rồi. Thế nên lời của sử thần Ngô Sĩ Liên quả chẳng sai chút nào: “Từ khi có trời đất này, thì đã có núi sông này, mà khí trời chuyển vận, thánh nhân ra đời, đều có số cả. Khí trời từ Bắc chuyển xuống Nam, hết Nam rồi lại quay về Bắc. Thánh nhân trăm năm mới sinh, đủ số lại trở lại từ đầu. Thời vận có lúc chậm lúc chóng, có khi thưa khi mau mà không đều, đại lược là thế, có can gì đến núi sông? Nếu bảo núi sông có thể lấy pháp thuật mà trấn áp, thì khí trời chuyển vận, thánh nhân ra đời có pháp thuật gì trấn áp được không? Ví như Tần Thủy Hoàng biết là phương Đông Nam có vượng khí thiên tử, đã mấy lần xuống phương ấy để trấn áp, mà rút cuộc Hán Cao vẫn nổi dậy, có trấn áp được đâu”.

Liên tiếp các triều đại vua, chúa phát tích từ đất Ái Châu mà ra, nên trong dân gian đời xưa có câu ngạn ngữ truyền đời: “Vua xứ Thanh, thần xứ Nghệ”, ý nói Thanh Hóa là nơi phát tích của các triều đại đế vương. Còn xứ Nghệ An là nơi có các tôi thần giỏi giang giúp vua trị nước. Theo thống kê của tác giả, kể từ khi nước ta có vua thời Văn Lang cho đến khi kết thúc chế độ phong kiến cuối cùng là nhà Nguyễn vào năm 1945 với vua Bảo Đại, thì Thanh Hóa chính là nơi khởi nguồn của nhiều dòng vua, chúa nhất nước. Vậy nên, nói Thanh Hóa là vùng đất địa linh, nhân kiệt từ ngàn xưa đến nay quả chẳng ngoa chút nào. 

Đất của vua

Năm Mậu Thìn (248), Lệ Hải bà vương Triệu Thị Trinh đánh quân Ngô tại núi Nưa, Triệu Sơn, Thanh Hóa làm quân giặc khiếp đảm tôn phục với câu cửa miệng “Hoành qua đương hổ dị. Đối diện bà Vương nan” (Múa giáo chống hổ dễ. Đối mặt vua bà khó). Dù chưa lập triều nghi, nhưng ngay quân Ngô đã tôn xưng người con gái của chiến tuyến bên kia làm vua rồi. 

Tháng 12 năm Tân Mão (931), Dương Đình Nghệ quê làng Giàng, nay thuộc xã Thiệu Dương, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa đã đánh đuổi quan đô hộ Lý Khắc Chính, Lý Tiến của nhà Đường, chiếm thành Đại La, tự xưng làm Tiết Độ sứ, nhưng thực ra đã là một “vua không ngai” khi tiếp nối được nền độc lập, tự chủ do dòng họ Khúc dựng nên từ năm Ất Sửu (905). 

Tháng 7 năm Canh Thìn (980), Thái hậu Dương Vân Nga khoác áo mời Thập đạo tướng quân Lê Hoàn lên ngôi để thống nhất lòng dân chống quân xâm lược Tống, từ đó mở ra nhà Tiền Lê (980 - 1009). Lê Hoàn, tức vua Lê Đại Hành vốn quê xã Xuân Lập, huyện Thọ Xuân, Thanh Hóa. Nhà Tiền Lê trải ba đời gồm Lê Đại Hành (980 - 1005), Lê Trung Tông (1005), Lê Ngọa Triều (1005 - 1009). 

Nguyễn Hoàng và họ hàng vào Thuận Hóa.

520 năm sau, cũng năm Canh Thìn (1400), ngoại thích Hồ Quý Ly thoán đoạt ngôi vị nhà Trần lập nhà Hồ với tên nước là Đại Ngu, kinh đô ở thành Tây Giai, tức Tây Đô của Thanh Hóa. Tổ tiên ông vốn ở Chiết Giang, Trung Quốc, sau di cư sang sống ở Diễn Châu, Nghệ An rồi chuyển ra hương Đại Lại, Thanh Hóa lập nghiệp. Nhà Hồ truyền qua hai đời vua trong 7 năm (1400 - 1407). 

Thời gian 1428 – 1789 là thời kỳ tồn tại của nhà Hậu Lê gồm giai đoạn Lê sơ (1428 - 1527) và Lê Trung hưng (1533 - 1789). Người sáng nghiệp nhà Hậu Lê là Lê Thái Tổ (Lê Lợi) sau thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn chống giặc Minh (1416 - 1428). Ông quê ở xã Xuân Lam, Thọ Xuân, Thanh Hóa. Giai đoạn Lê sơ trải qua 10 vị vua từ Lê Thái Tổ đến Lê Cung Hoàng, được xem là thời thịnh trị của chế độ phong kiến Đại Việt với đỉnh cao là đời vua Lê Thánh Tông trị vì (1460 - 1497). Giai đoạn Lê Trung hưng đánh dấu sự phục hồi của nhà Lê sau khi bị Mạc Đăng Dung cướp ngôi với vị vua đầu tiên Lê Trang Tông (1533 - 1548), và kết thúc với vua thứ 16 Lê Chiêu Thống (1786 - 1789).

Triều đại cuối cùng của Việt Nam là nhà Nguyễn (1802 - 1945) do Nguyễn Ánh Gia Long hưng khởi, tổ tiên của ông là chúa Nguyễn Hoàng vốn bản quán ở Gia Miêu ngoại trang thuộc huyện Tống Sơn (xã Hà Long, huyện Hà Trung nay), đất Thanh Hóa. Nhà Nguyễn truyền được 13 đời vua, bắt đầu từ vua Gia Long (1802 - 1820) cho đến vua Bảo Đại (1926 - 1945). 

“Nhà” của chúa

Trong lịch sử nước Nam ta, ghi nhận chính thức có hai dòng chúa là chúa Trịnh và chúa Nguyễn. Cả hai dòng chúa đều phát tích từ xứ Thanh. 

Chúa Trịnh thời vua Lê – chúa Trịnh thế kỷ XVI  - XVIII do Trịnh Kiểm lập nên. Ông vốn xuất thân nghèo nàn từ làng Sóc Sơn, huyện Vĩnh Lộc, Thanh Hóa. Tuy tiếng là phò giúp nhà Lê, nhưng quyền lực thực tế của các chúa Trịnh lại át cả vua Lê, có cung vua thì có phủ chúa. Vua Lê có Lục Bộ thì chúa Trịnh có Lục phiên. Vua Lê dạo Trung hưng chỉ có hư vị mà thôi. Thế nên dân gian mới có câu: “Phi đế phi bá, quyền nghiêng thiên hạ” để chỉ thế lực của chúa Trịnh. Dòng dõi chúa Trịnh bắt đầu từ chúa Trịnh Kiểm (1545 - 1570) cho đến thời chúa Trịnh Bồng (1786 - 1787) bị Bắc Bình vương Nguyễn Huệ dẹp thì dứt hẳn. 

Chín đời chúa Nguyễn được lập nên sau thời chúa Trịnh. Vào năm Mậu Ngọ (1558), Nguyễn Hoàng nghe theo lời Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm khuyên “Hoành Sơn nhất đại, khả dĩ dung thân” đã vào trấn trị đất Thuận Hóa. Chúa Tiên Nguyễn Hoàng chính là con trai thứ của An Thành hầu Nguyễn Kim người Gia Miêu ngoại trang được nói tới ở trên. Dòng dõi chúa Nguyễn trải qua 9 đời từ Nguyễn Hoàng (1558 - 1613) cho tới Nguyễn Phúc Thuần (1765 - 1777), có công lập nên và khai phá đất Đàng Trong, mở rộng dần về phía Nam đất nước cho tới tận Mũi Đất, Cà Mau. 

Khi vua Lê Trang Tông phục quốc bên Ai Lao năm Quý Tỵ (1533), đến năm Quý Mão (1543) cũng chọn xứ Thanh để đóng làm nơi phát binh Bắc tiến đánh Thăng Long diệt Mạc. Năm Bính Ngọ (1546) thì lập điện để ở tại sách Vạn Lại, nay thuộc huyện Thọ Xuân, Thanh Hóa tạo nên Nam triều để phân biệt với Bắc triều của nhà Mạc ở Thăng Long.