"Tao đâu có ngờ, tao chưa bao giờ nghĩ sẽ lái máy bay", ông Bảy nói khi phóng viên VnExpress đến thăm nhà đầu năm 2018. Căn nhà cấp bốn lọt thỏm dưới những rặng tre và vườn cây trái sum sê, xanh mát ở huyện Lai Vung, Đồng Tháp, được xây trên mảnh đất cha mẹ ông để lại.

Năm 1936, cậu bé Bảy ra đời trong khu vườn này với tên khai sinh là Nguyễn Văn Hoa. Vì tên giống con gái, và người Nam Bộ hay gọi tên theo thứ tự trong gia đình nên Nguyễn Văn Bảy dần trở thành tên chính. Bảy học hết lớp ba rồi bỏ học, vì "hồi đó biết học làm chi đâu, biết đọc biết viết là được rồi".

17 tuổi, độ tuổi "bẻ gãy sừng trâu", ông bị ép cưới vợ. Vì không muốn lập gia đình sớm, ông trốn cha mẹ đi theo cách mạng. Thời ấy, bộ đội tối tối thường xuống xóm để tuyên truyền. "Tao nghe tao thích. Hồi đó 17 tuổi nói đến cách mạng mình đâu có biết gì đâu. Chỉ biết đánh thằng áp bức dân mình, phải chống lại và đánh lại những thằng đó", ông Bảy nói.

Năm 1954, ông tập kết ra Bắc sau một năm tham gia quân đội. Sáu năm sau, có đợt tuyển chọn binh sĩ để đào tạo phi công. Ông Bảy khi đó 24 tuổi, cao 1m67, nặng 69 kg là người được chọn với "tỷ lệ chọi" ba trên một vạn người.

Những lãnh đạo chiêu mộ ông hoàn toàn tinh tường. Trong bảy ngày được bồi dưỡng ở trường Bổ túc văn hóa Lạng Sơn, ông đã nắm được căn bản về đại số, các định luật vật lý, công thức tính toán...

Xong phần lý thuyết cơ bản về lái máy bay học trong nước, ông được đưa sang Trường Hàng không Số 3 ở TP Cẩm Châu, tỉnh Liêu Ninh - nơi đào tạo lái máy bay tốt nhất nhì của Trung Quốc bấy giờ. Đoàn học viên của Việt Nam được đào tạo lái máy bay MiG-17, lúc đó có 34 người, tuyển chọn từ Nam chí Bắc.

"Ở đây có chú nào người miền Nam thì giơ tay lên cho Bác biết", Chủ tịch Hồ Chí Minh nói trước đoàn học viên trước giờ lên đường sang Trung Quốc. Ông Bảy là một trong hai người miền Nam khi đó được Chủ tịch Hồ Chí Minh dặn dò riêng.

Sang Trung Quốc, ông Bảy phải học ngày học đêm vì thầy giáo dạy bằng tiếng nước ngoài. Ban đầu thầy bay trước một vòng cho học viên xem, rồi sau đó các học viên bay cho thầy xem. Ông Bảy thông minh nên hầu như những gì thầy giáo làm, ông đều bắt chước được y hệt.

Khi mới học lái, tiền đình ông Bảy không được "ngon lắm", theo cách nói của người Nam Bộ. Khi lên máy bay là ông ói mửa. Để khắc chế những cơn nôn thốc nôn tháo, ông Bảy bổ ruột trái banh, cắt bỏ 1/3 rồi đeo vào cổ, lúc nào buồn nôn thì ói vào đó. Mất một năm ông mới hết say. 

Trong thời gian đó, ông tiếp tục bổ túc thêm kiến thức đại số, các định luật, thiên văn khí tượng, cách nhìn đám mây. Với ngoại ngữ, ông chỉ học những từ ngữ quan trọng nhất như quẹo trái, quẹo phải, kéo cần lên - xuống.

Lần đầu tiên lái máy bay cánh quạt K-56, khi ông vừa nhấn công tắc thì máy nổ, quay rào rào. Chàng phi công mới khoái chí, bỏ cần lái rồi vỗ tay. Thầy giáo phía sau vội chụp lấy cần điều khiển rồi gắt giọng: "Đồng chí vô kỷ luật".

Ông Bảy thanh minh rằng từ nhỏ chưa hề biết việc này, tự nhiên "một cục sắt, vừa ấn cái nó quay rào rào" nên ông mới làm vậy. Nhớ lại kỷ niệm này, ông cười: "May có thầy giáo giữ cần điều khiển cho mình nếu không nó đâm vào đâu thì chết".

Năm 1965, tốp phi công đầu tiên của Việt Nam từ Trung Quốc lái máy bay về Gia Lâm. Ông Bảy được biên chế ở Trung đoàn không quân tiêm kích 923 và tham gia tham chiến trận đầu tiên trên vùng trời Bắc Sơn - Chi Lăng. 

Ngày 19/6/1965, lần đầu tiên cất cánh chiến đấu trên bầu trời Yên Thế (Hà Bắc cũ - nay là Bắc Giang), máy bay của ông bị trúng đạn, thủng kính buồng lái.

Nguyên tắc của phi đội bay là luôn bảo vệ máy bay số một. Lúc đó, ông Bảy điều khiển máy bay số ba, đi theo bảo vệ thì bị máy bay địch bắn từ phía sau. Khi kiểm tra, máy bay có 82 lỗ, lỗ lớn nhất to bằng cái mũ. Từ chuyến bay này, ông rút ra kinh nghiệm khi xung trận thì phải luôn cảnh giác phía sau.

"Lần sau biết chiêu của địch, tao cứ áp sát máy bay chúng mà đánh. Vì máy bay của chúng to hiện đại hơn, bay nhanh và trang bị súng đạn nhiều hơn, trong khi MiG-17 chỉ có 3 khẩu pháo với 200 viên đạn, bắn 7 giây là hết. Bởi vậy, phải tiếp cận gần và mạo hiểm thì mới thắng được", ông đúc rút.

Ông Bảy tham gia chiến đấu 13 trận, năm 1966 và 1967, 7 lần ông bóp cò thì 7 máy bay Mỹ bị bắn hạ. Chưa lần nào ông phải nhảy dù. Chiến công đầu tiên được xác lập vào ngày 21/6/1966, ông bắn hạ máy bay F8 Crusader của phi đội 211 do Cole Black điều khiển.

Đến các ngày 24 và 29/6/1966, phi công Bảy tiếp tục bắn rơi các loại máy bay F-4C và F105D. Ngày 21/9/1966, 16 máy bay F-4 và F105 của Mỹ chia thành nhiều tốp, nhiều tầng, nhiều hướng bao vây biên đội bốn máy bay Việt Nam trên bầu trời Hải Dương. Ông Bảy hạ một chiếc F-4 trong tổng số ba máy bay Mỹ bị bắn hạ.

Sang năm 1967, ông tiếp tục bắn rơi ba máy bay khác. Sau năm đó, theo chính sách giữ gìn phi công giàu kinh nghiệm, ông không trực tiếp chiến đấu mà được rút về làm chỉ huy, huấn luyện, đào tạo và truyền thụ kinh nghiệm cho lớp phi công mới.

Trong thời gian chiến đấu, ông còn được học bổ túc ở Học viện Không quân Gagarin (Liên xô). Năm 1972, ông cùng trung đoàn trưởng bắt đầu chỉ huy đánh trận 12 ngày đêm ở Hà Nội (Điện Biên Phủ trên không).

Máy bay Mỹ đánh suốt đêm Hải Phòng, Hà Nội. Khi đó, ông có vợ và hai con, chia nhau mỗi người giữ một đứa. Có đêm báo động 12 lần. Mỗi lần báo động ông Bảy và con nhảy vào hầm. "Có lúc con nó hỏi máy bay còn bao nhiêu cây số nữa ba. Tao bảo chắc hết rồi. Mới nói thì một loạt bom rải ngay trên hầm. Hai cha con ôm nhau chạy", ông Bảy hồi tưởng lại ký ức chiến tranh.

Hòa bình lặp lại, ông chỉ huy tiếp quản sân bay Cần Thơ; sau đó tham gia điều hành các sân bay khác ở miền Nam như Biên Hoà, Tân Sơn Nhất; chỉ huy không quân làm nhiệm vụ tại Campuchia.

Năm 1989, ông nghỉ hưu, làm Trưởng ban liên lạc cựu chiến binh Không quân tại TP HCM, một năm sau thì về TP Sa Đéc sống cùng gia đình. 10 năm qua, ông cùng gia đình chuyển về quê ở huyện Lai Vung sống bằng nghề nông. 

Trong vườn của ông có nhiều loại cây ăn trái, hoa lá: cà phê, ca cao, đu đủ, vú sữa, hoa anh đào Nhật... Tất cả loại cây ông khoe xin được từ khắp các vùng miền. Trước và sau nhà ông là ao cá và ao sen. Đầm sen của gia đình ông rộng hơn 5.000 m2. 

Trong khu vườn ấy, những người hàng xóm luôn thấy ông lão dáng vẻ quắc thước, chòm râu bạc, quần áo lấm lem bùn đất. Về cuối đời, đôi tai ông lão đã lãng đi nhiều, nhưng cánh tay vẫn cuồn cuộn cơ bắp.

Một năm trước, khi đang chặt tre để gia cố ao cá, ông Bảy nói: "Hôm bữa báo đài về quay tao, lính tao gọi điện, viết thư, nó bảo nhà nước không đãi ngộ hay sao mà ông phải làm khổ vậy. Tao bảo tao khoái thì làm thôi. Giờ tao ngồi chơi là tao buồn. Chán lắm. Nhà nước đãi ngộ tao quá đủ rồi".

Một ngày của ông Bảy bắt đầu từ 4h30 bằng việc dậy đi bộ tới nhà bạn cách đó khoảng 200 m để uống trà, cà phê cho tỉnh ngủ. 6h, ông dọn dẹp vườn tược, cho cá ăn, hoặc lội đầm hái sen. Đến 7h ông cùng gia đình ăn sáng sau đó tiếp tục làm việc cho đến 11h nghỉ ngơi, xem phim truyền hình. Công việc xoay vòng ngày này qua ngày khác. "Lao động là khỏe nhất", ông tâm sự.

Sáng thứ hai tuần trước (ngày 16/9), ông Bảy đi uống cà phê với hàng xóm rồi về coi sóc mấy gốc chanh không hạt vừa trồng. Khi đang làm vườn thì ngã do đột quỵ.

Ông Bảy Bút, hàng xóm của ông Bảy nhớ lại, trưa hôm đó, trời mưa, ông chạy xe ngang nhà thấy ông Bảy đang thăm hai cái lú (bẫy cá) dưới rạch. Ông Bảy kêu ông dừng xe đợi rồi bắt một mớ cá và bảo đem qua nhà hàng xóm để chiều làm mồi nhậu.

Đến chiều, mọi người tìm không thấy ông Bảy. Họ nhảy xuống mương, rạch mò tìm. Cuối cùng, vợ ông Bảy tìm thấy chồng nằm ở bên hè, quần áo ướt hết vì mắc mưa. Mọi người liền khiêng ông vào nhà, lau mình, thay quần áo rồi đưa đi cấp cứu.

Ông Bảy Bút nói, hai vợ chồng ông Bảy sống rất tốt với bà con xóm giềng. Bà con gọi ổng là "ông Bảy phi công". Từ khi về đây ông đã bắt tay cùng bà con vận động mạnh thường quân và bỏ tiền túi ra làm đường sá, góp sức xây dựng nông thôn mới. Chòm xóm ai khó khăn gì, ông hay biết là sẵn sàng giúp đỡ.

"Ông ấy đi trị bệnh mới khoảng một tuần mà bà con ở đây thấy lâu lắm vậy. Tối qua, hay tin ông không qua khỏi ai cũng buồn rười rượi. Vậy là không còn dịp cà phê lúc hừng đông cùng ông ấy nữa rồi... Cầu mong ông ra đi thanh thản", ông Bảy Bút bùi ngùi.

Đang ở TP HCM cùng lo hậu sự cho anh hùng phi công Nguyễn Văn Bảy, một đại tá quân đội về hưu, đồng đội cũ của ông nhận xét, ông Bảy là một trong những thủ trưởng gắn bó, mẫu mực nhất. Sau lên cấp, ông vẫn giữ nếp sống rất bình dân. Kỷ niệm ông nhớ nhất là những năm tháng khó khăn, tiêu chuẩn ăn uống của bộ đội thì không như phi công. Suốt thời gian dài, ông luôn cẩn thận chừa lại một phần suất ăn của mình san sẻ với bộ đội.

"Không những người Việt mà ngay cả những phi công Mỹ mà khi đã gặp được bác Bảy thì ai cũng đều rất kính phục. Thứ nhất là đức độ, thứ hai là tài năng. Con người xuất thân từ một nông dân chân đất nhưng rất tài năng trong không chiến", đồng đội của ông Bảy nói. 

Trong những năm cuối đời, ông Bảy cùng các cựu phi công trong chiến tranh từng nhiều lần gặp mặt những cựu binh Mỹ. Năm 2017, trong cuộc gặp ở thành phố San Diego, bang California, ông Bảy nói với các cựu phi công Mỹ: "Phi công Mỹ được lệnh đến Việt Nam để chiến đấu cho nước Mỹ. Nếu chúng tôi không bắn họ, họ sẽ bắn chúng tôi. Chúng tôi đã làm việc của mình. Đó là quá khứ. Giờ chúng tôi là bạn".

Khi biết tin ông Bảy ốm, nhiều cựu phi công Mỹ đã gửi lời hỏi thăm, động viên ông. Cựu phi công David Vipperman nói: "Tôi rất buồn. Tôi hy vọng ông ấy có mặt trên cuộc đời để gặp lại một lần nữa".

Ông David Vipperman từng là phi công tham chiến ở Việt Nam năm 1966, 1967. "Khi đó Văn Bảy là một phi công giỏi", ông Vipperman nói. Năm 2018, khi các cựu phi công Mỹ gặp các cựu phi công Việt Nam, ông Vipperman đã cùng ông Bảy đi xem biểu diễn ở nhà hát TP HCM. Ông Bảy còn mời cựu binh Mỹ về nông trại của mình.

"Ông ấy thật thú vị. Tôi rất hạnh phúc được làm bạn với ông ấy và những người khác. Đó là thời khắc của tình bạn và hòa giải", cựu phi công Mỹ nói. 

Huy Phong - Thành Nguyễn - Phạm Linh

Ralph Wetterhahn từng là phi công điều khiển tiêm kích F-4 Phantom tham chiến ở Việt Nam và may mắn sống sót sau khoảng 180 lần thực hiện nhiệm vụ. Năm 1997, ông quay lại Việt Nam để tìm kiếm thông tin về thiếu tá phi công John Robertson, người bị bắn hạ trong chiến dịch ném bom miền Bắc Việt Nam tháng 6/1966.

Trong chuyến đi này, Wetterhahn được bố trí gặp một số cựu phi công Không quân Nhân dân Việt Nam, trong đó có anh hùng Nguyễn Văn Bảy, người đã lập thành tích bắn hạ 7 chiến đấu cơ Mỹ và đạt đẳng cấp Ace.

"Đó là người đàn ông hơn 60 tuổi với thân hình nhỏ bé, mảnh khảnh và khuôn mặt nhiều nếp nhăn. Ông trồng xoài và nuôi cá trong trang trại gần TP Hồ Chí Minh, nơi ông chuyển đến sau khi chiến tranh kết thúc", cựu đại tá không quân Mỹ Wetterhahn kể về lần gặp đầu tiên với đại tá anh hùng phi công Nguyễn Văn Bảy trong bài viết đăng trên tạp chí hàng không Airspace Mag năm 2000.

Trong căn phòng nơi gặp gỡ, thông qua người phiên dịch, ông Bảy cầm mảnh giấy và đọc cho Wetterhahn về những trận không chiến mà ông tham gia, liệt  kê rõ ràng ngày tháng cùng những thông tin chi tiết về trận đánh như vị trí, điều kiện thời tiết, chủng loại và số lượng máy bay tham gia, những lần cơ động và kết quả trận đánh.

Người phiên dịch phải cố hết sức để theo kịp lời kể của ông Bảy, còn Wetterhahn kiểm tra tài liệu do Mỹ và Việt Nam cung cấp trước đó. Wetterhahn ngạc nhiên nhận ra lời kể của ông Bảy giống hệt các báo cáo chính thức của phía Mỹ.

Khi ông Bảy nhắc đến sự kiện ngày 16/9/1966, Wetterhahn ngừng viết, bởi đó chính là ngày Robertson, bạn của ông, bị bắn hạ. "Tôi nhìn lên, ông Bảy cũng rời mắt khỏi tờ giấy và dừng lại một chút. Rồi ông Bảy gật đầu, tôi cảm nhận được rằng ông ấy biết mình sắp mô tả cuộc chiến mà tôi có liên quan phần nào", cựu phi công Mỹ kể.

Trong ngày hôm đó, Robertson thực hiện phi vụ ném bom Hà Nội ngay trước Wetterhahn và không trở về. "Tôi nói mình gần như đã ở đó, ông Bảy gật đầu rồi kể tiếp", Wetterhahn cho biết.

Theo lời kể của ông Bảy, còi báo động vang lên ở sân bay Gia Lâm vào đầu giờ chiều ngày 16/9. Ông Bảy bay ở vị trí thứ ba trong biên đội 4 chiếc MiG-17 do phi công Hồ Văn Quý dẫn đầu. Vào thời điểm này, ông Bảy đã hạ một tiêm kích F-4, một tiêm kích hạm F-8 và một tiêm kích bom F-105.

Chiếc F-4 của Robertson và phi công phụ Hubert Buchanan cũng bay ở vị trí thứ ba trong đội hình khi trận không chiến nổ ra với biên đội của ông Bảy.

"Chúng tôi tìm cách tránh radar, bay xuống không quá thấp. Rồi chúng tôi bị phòng không và tiêm kích Việt Nam tấn công. Ở đâu đó giữa Hải Phòng và Hà Nội, tôi nghĩ gần Hà Nội hơn, một thành viên trong tốp hét lên rằng có MiG ở hướng 6 giờ", Buchanan kể lại.

Ông Bảy là người đầu tiên phát hiện nhóm tiêm kích F-4 Mỹ, nhưng biên đội trưởng Quý không chắc những chiếc MiG-17 có thể bắt kịp chúng. Tuy nhiên, phi công Mỹ mắc sai lầm khi nâng độ cao và ngoặt trái. Ông Bảy tiếp cận tốp F-4 của Mỹ ở khoảng cách 100-150 m và khai hỏa.

Loạt đạn thứ hai bắn hạ chiếc F-4 của Robertson và Buchanan. "Chiếc máy bay bốc cháy và lao xuống. Tôi chỉ thấy một chiếc dù bung ra", ông Bảy nói. Buchanan nhảy dù xuống một ngôi làng, bị bắt làm tù binh và được trả tự do năm 1973, còn Robertson vẫn trong tình trạng mất tích.

Theo quan điểm của Wetterhahn, việc mẫu tiêm kích "cổ lỗ sĩ" như MiG-17 có thể sống sót trong cuộc chiến đã là một điều thần kỳ, chứ chưa nói đến thành tích bắn hạ chiến đấu cơ Mỹ. Điều đó khiến ông tò mò và muốn hỏi ông Bảy kỹ hơn về quá trình huấn luyện và kinh  nghiệm tác chiến. Càng trò chuyện, cựu đại tá phi công Mỹ càng hiểu nhiều hơn về bản lĩnh, trình độ của những phi công chiến đấu Việt Nam.

Ông Bảy sinh năm 1936, là con thứ bảy trong gia đình 11 người con. Năm 1962, ông xung phong tham gia khóa huấn luyện phi công tiêm kích tại Trung Quốc. "Chúng tôi tiến thẳng từ xe đạp lên máy bay. Tôi chỉ học lái ôtô sau khi lái được máy bay", ông Bảy nói.

Các học viên bắt đầu với máy bay huấn luyện Yak-18, sau đó chuyển sang MiG-15 rồi MiG-17 trong bốn năm với sự hướng dẫn của giảng viên Liên Xô và trở về Việt Nam năm 1965. Trước khi xuất kích trận đầu, phi công Nguyễn Văn Bảy mới chỉ có khoảng 100 giờ bay trên MiG-17.

Ông Bảy lập chiến công bắn hạ chiếc F-4 đầu tiên vào cuối tháng 4/1966, khi bốn chiếc MiG-17 trong biên đội của ông đối đầu với 8 máy bay F-4 của Mỹ tiếp cận vùng trời Bắc Sơn - Chi Lăng.

Ông Bảy lúc đó mới cưới vợ hơn một tuần. "Đám cưới của tôi diễn ra trong 15 phút. Tôi cởi bộ đồ bay, mặc quần áo dân sự, làm lễ cưới rồi hút một điếu thuốc. Sau đó tôi quay lại đơn vị và chiến đấu liên tục trong 12 ngày trước khi gặp lại vợ", ông Bảy cho biết.

Giữa năm 1966, Mỹ thường xuyên ném bom Hà Nội, Hải Phòng cùng các trung tâm công nghiệp và quốc phòng khác ở miền Bắc. Ông Bảy bắn hạ một chiếc F-8 và một chiếc F-105 vào tháng 6/1966. Sau trận không chiến bắn hạ chiếc F-4 của Robertson và Buchanan tháng 9/1966, ông Bảy hạ thêm ba máy bay Mỹ khác.

"Tôi thấy mình như một võ sĩ hạng nhẹ tự tin bước lên so găng và cố gắng hạ gục những đối thủ hạng nặng. Không phải một trận mà là hàng chục trận. Chúng tôi thường đối đầu với tỷ lệ một chọi bốn hoặc năm", ông nói.

Tiêm kích MiG-17 của ông được chế tạo từ những năm 1950, rất khó điều khiển khi bay vòng và liệng ở tốc độ cao. Vũ khí của nó chỉ là hai pháo 23 mm và một pháo 37 mm, không có radar đo khoảng cách hay tên lửa.

Ông Bảy hiểu rõ máy bay Mỹ hiện đại hơn rất nhiều, nhưng cũng có điểm yếu. "Họ phải bay rất xa và luôn cảm thấy hàng nghìn con mắt, khẩu pháo chĩa vào từ dưới đất. Mắt họ không thể tập trung 100% vào máy bay của chúng tôi, nên chúng tôi thường phát hiện ra họ trước", ông nói.

Theo ông, điều quan trọng nhất là phát hiện kẻ thù trước, để có thể đạt tốc độ, độ cao lớn hơn và chiếm lợi thế. "Ai khai hỏa trước, người đó thắng", ông nói với Wetterhahn.

Sau cuộc trò chuyện, hai cựu phi công, những người từng đối đầu nhau trên bầu trời Việt Nam, đến một nhà hàng. "Ông Bảy và tôi giờ đây đấu rượu với nhau như những phi công chiến đấu xuất sắc khác", cựu đại tá phi công Mỹ kể. "Khi tạm biệt, ông Bảy ôm lấy tôi, mỉm cười và đi vào nhà. Vợ ông Bảy nói rằng trong mắt bà, ông luôn là một anh hùng".

Đại tá Nguyễn Văn Bảy, phi công anh hùng của Không quân Nhân dân Việt Nam, qua đời ngày 22/9 tại Bệnh viện Quân y 175, Bộ Quốc phòng, hưởng thọ 84 tuổi.

Nguyễn Tiến (Theo Airspace Mag)