- Từng là Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam, ông có thể cho biết về sự ra đời của bom 3 càng?
- Cây bom 3 càng của ta có xuất xứ từ một loại vũ khí của Nhật, sau đó được mình cải tiến cho phù hợp với điều kiện. Bom 3 càng của Nhật không phải để cho cảm tử quân dùng mà có bệ phóng (mâm bay). Khi được phóng đi, quả bom lao vào mục tiêu, 3 núm bên ngoài quả bom chạm vào bề mặt xe tăng, xe bọc thép đối phương sẽ kích nổ khối thuốc bên trong tạo nên một sức khoan phá khủng khiếp.
Tuy nhiên, thời đó ta không thể làm bệ phóng nên buộc phải sử dụng người thay thế, đó chính là những chiến sĩ cảm tử quân. Vì sao ta phải chấp nhận hy sinh, là để có thêm vũ khí đánh Pháp vì lúc bấy giờ Pháp có những lô cốt, những xe tăng, xe bọc thép cơ động, trong khi ta mới đang manh nha việc sản xuất một loại vũ khí hạng nặng chống tăng (súng Bazoka) nên bắt buộc phải chấp nhận sự hy sinh.
- Bom 3 càng có vai trò thế nào trong chiến đấu, thưa thiếu tướng?
- Loại vũ khí này được đánh giá khá hiệu quả, có tính sát thương cao. Mỗi cây bom có chiều dài gần 2 m, phần đầu là khối thuốc được bọc trong vỏ sắt, cây cầm bằng gỗ hoặc tre, tổng trọng lượng cây bom khoảng hơn 10 kg, khi lao vào chướng ngại vật thì phải có một lực tương đương 30 – 40 kg mới có thể kích nổ bom.
Quân đội Việt Minh những năm 1946, 1947 là một đội quân còn non trẻ, vũ khí có gì dùng nấy, trong khi đối phương trang bị đến tận răng, mạnh gấp mình hàng trăm lần thì đành phải chấp nhận hy sinh. Cho tới những năm 1950, 1951, quân đội ta về cơ bản vẫn là đội quân của những nông dân mặc áo lính, vũ khí thô sơ, có một số loại vũ khí được xưởng quân giới (do Giáo sư - Viện sĩ Trần Đại Nghĩa đứng đầu) sản xuất nhưng chưa thực sự hiện đại. Sau này chúng ta có thêm súng SKZ, Bazoka mới là những vũ khí có sự tiến bộ vượt bậc.

Thiếu tướng Lê Mã Lương.

- Đã có tổng cộng bao nhiêu cây bom được sản xuất và sử dụng, thưa Thiếu tướng?
- Theo số liệu không đầy đủ của Trung đoàn 102 (Trung đoàn Thủ đô) thì có 93 cây bom 3 càng được sản xuất, trong khoảng thời gian từ tháng 3/1946 đến tháng 12/1946 do anh em công binh xưởng của Liên khu 10 (Bộ Tư lệnh Thủ đô bây giờ) sản xuất tại khu vực Gia Lâm và một điểm dưới Hà Đông. Trong số này, ta mới sử dụng 47 cây và có 35 chiến sĩ cảm tử hy sinh.
Trong giai đoạn lịch sử ngắn ngủi (cuối 1946 đến tháng 1/1947), bom 3 càng là loại vũ khí khiến cho quân Pháp kinh hoàng. Thậm chí, họ phải kính nể quân đội của Cụ Hồ, một quân đội được trang bị hết sức thô sơ nhưng lại có vũ khí rất mạnh là lòng yêu nước và tự tôn dân tộc.
- Những chiến sĩ cảm tử quân đã được ghi nhận công lao và tôn vinh xứng đáng chưa, thưa ông?
- Tôi được biết Trung đoàn Thủ đô có danh sách 35 cảm tử quân hy sinh, nhưng vẫn chưa tìm được nên hiện giờ tại bảo tàng chỉ có danh sách 27 người đã xác định được tên tuổi, quê quán. Đa phần các liệt sĩ đều tập trung ở tỉnh Hà Tây (cũ) và Hà Nội, đều hy sinh vào giai đoạn cuối năm 1946 đầu năm 1947.
Một điều tôi cho là đáng tiếc là chúng ta ít có dịp để vinh danh sự hy sinh anh dũng của các chiến sĩ cảm tử quân. Ngày đó, các đội cảm tử quân được lập ở phía nam, bắc, đông và tây thành Hà Nội, mỗi đội có từ 9 – 11 người, thuộc Trung đoàn Thủ đô (sau là Trung đoàn 102) và Tự vệ thành. Chưa cần cầm bom lao vào địch, chỉ mới đăng ký vào đội cảm tử quân thì họ cũng đã là những anh hùng rồi.
- Bảo tàng còn lưu giữ cây bom nào không, thưa Thiếu tướng?
- Hiện bảo tàng đang giữ một cây bom thật. Vì sự an toàn nên cây bom này phải cất dưới kho, bảo quản trong chế độ đặc biệt, xung quanh bọc một lớp tôn để phòng bị nổ, luôn phải đảm bảo nhiệt độ nhất định.
Cây này được tìm thấy trong quá trình người dân đào đất xây nhà trên phố Hàng Bông. Sau này chúng tôi tiếp nhận và đưa về bảo tàng năm 1983. Có thể coi nó là cây bom độc nhất vô nhị còn sót lại ở Việt Nam. Công binh cũng đã thử tháo bom để vô hiệu hóa nó, nhưng rồi không được vì cây bom trông tuy thô sơ nhưng rất khó tháo lắp.
- Trong quá trình sưu tầm kỷ vật để phục dựng lại giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp năm 1946, liên quan tới những người lính cảm tử ôm bom 3 càng, có kỷ niệm nào sâu đậm với ông?
- Tôi nhớ trong quá trình sưu tầm kỷ vật, có một người cảm tử quân mà tôi nhớ mãi, đó là liệt sĩ Bùi Văn Vòng (quê ở Thường Tín, Hà Tây cũ), thuộc Tự vệ thành Hà Nội. Ông hy sinh tháng 1/1947, trong một trận đánh ở phố Hàng Bồ. Khi hy sinh, ông đã lấy vợ và kịp có 4 người con, trong đó có một người bây giờ rất nổi tiếng, chính là NSƯT, đạo diễn, diễn viên Bùi Cường.
Ngày đó, trong cuộc chiến không cân sức ở phố Hàng Bồ, ông đã ôm bom 3 càng lao vào xe tăng địch. Xe địch cháy thì thân xác ông cũng gần như không còn. Sau đó, chính Bác Hồ là người ký giấy công nhân liệt sĩ với ông Bùi Văn Vòng.

Hình ảnh chiến sĩ cảm tử quân cầm bom ba càng một thời là nỗi khiếp sợ của quân Pháp.

Năm 1999, tình cờ trong một dịp tôi có gặp nghệ sĩ Bùi Cường, anh có nói với tôi rằng cha anh cũng là một chiến sĩ cảm tử quân của Tự vệ thành. Bất giác tôi hỏi ngay: “Cha anh là liệt sĩ Bùi Văn Vòng phải không?”. Bùi Cường ngạc nhiên lắm. Tôi bảo tôi biết anh cũng quê ở Thường Tín, cũng cùng họ với liệt sĩ Vòng nên tôi đoán ngay vậy. Bùi Cường buồn mà rằng: Bao nhiêu năm qua, gia đình bỏ nhiều công sức đi tìm phần mộ của cha nhưng vẫn chưa thấy, dù đã được các đồng đội nói về nơi chôn cất nhưng giờ mọi thứ thay đổi quá nhiều, chưa kể sau đó, quân Pháp còn dọn sạch trận địa nên việc tìm thấy dường như là không thể.
Năm 2007, Bùi Cường làm phim và mời tôi đi xem. Gặp nhau, tôi đề nghị anh có kỷ vật gì của cha cho bảo tàng xin để bảo quản và trưng bày. Sau đó anh có đưa đến một kỷ vật của cha mà trước khi bước vào trận đánh, ông đã gửi lại đồng đội và họ đã chuyển lại cho gia đình Bùi Cường. Tôi biết đến tận bây giờ giờ, điều mà nghệ sĩ Bùi Cường vẫn còn đau đáu và áy náy là chưa tìm được phần mộ của cha mình.

Đại bác không giật 
Nếu còn tại thế, năm nay ông đã 90 tuổi, nhưng tiếc rằng ông đã hy sinh vì bom Mỹ năm 1967 trên đường đi công tác khi mới 43 tuổi.
Nhắc đến ông, Thiếu tướng Lê Văn Chiểu, nguyên Chủ nhiệm Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng, đánh giá: “Anh Tiếp là một người có nhân cách cao, công bằng, đàng hoàng trong đối xử, làm việc hết mình vì kháng chiến, tài ba trong chuyên môn nhưng không chút tự đề cao, không chút tính toán cá nhân, bỏ qua một cách hồn nhiên những khuyết điểm của anh em trong phòng, không hề có những biểu hiện thành kiến như một số trí thức trong ngành Quân giới lúc bấy giờ”.
Trong cuốn sách “Chiến tranh Đông Dương” của Luy-xiêng Bô-đa xuất bản năm 1963 tại NXB Ga-li-na (Paris, Pháp), có đoạn viết: “Trước đây, người Việt chỉ có thể đột phá vào đồn bằng cách lấy sức người liều mạng xông vào theo từng đợt sóng - tự sát. Nhưng bây giờ thì họ làm việc đó với Bazoka hoặc với SKZ (một loại đại bác không giật do Việt Minh chế tạo)... Cái thứ gây khó khăn cho chúng tôi, cái thứ xuyên thủng bê tông dày 60cm là những quả đạn SKZ 8kg mà người Việt chế tạo trong các hang núi ở Chi Nê... Chỉ cần vài quả là đủ tiêu diệt tháp canh của chúng tôi...”.

SKZ 60 - vũ khí hoàn toàn do Việt Nam nghiên cứu, chế tạo.

Từ hai nguyên lý vũ khí hiện đại
Từ năm 1948, quân Pháp thấy không thể đánh nống ra mãi được nữa, đành co cụm lại ở những phòng tuyến nhất định với những boong-ke lô cốt kiên cố. Lúc đó đối với nhiệm vụ chiến đấu của bộ đội ta, vấn đề gay go, nóng hổi đang được đặt ra là từ sau khi ta có đạn Bazoka bắn cháy được xe tăng và lô cốt địch dày 30cm thì địch đã xây dựng hệ thống lô cốt bê tông mới dày từ 60cm trở lên.
Vậy phải làm thế nào để tiêu diệt được các lô cốt mới đó? Phải có một loại vũ khí có uy lực lớn, lớn hơn Bazoka vài ba lần nhưng lại phải gọn, nhẹ, dễ mang vác. Yêu cầu này không dễ giải quyết vì xưa nay pháo cỡ càng lớn thì khi bắn lại càng giật khỏe và càng phải nặng.
Ông Nguyễn Trinh Tiếp đã nghĩ đến một loại vũ khí đạt yêu cầu đó: súng không giật, bắn đạn lõm (hiệu ứng Monroe), hai nguyên lý về vũ khí rất mới thời bấy giờ. Về mặt lý thuyết, GS. Trần Đại Nghĩa hướng dẫn tỉ mỉ về phương pháp tính toán, đặc biệt về phương pháp tính nội phao (nay gọi là thuật phóng trong) của súng không giật.
Ngoài ra, Cục Quân giới còn cử một ban phụ trách chuyên đề do ông Nguyễn Trinh Tiếp làm trưởng ban, ông Nguyễn Nguyên Huy làm thư ký phụ trách theo dõi chung và tổ chức các cuộc thử nghiệm.
Ban đầu, ông Tiếp nghĩ đến súng Panzefaust của Đức, nhưng công nghệ chế tạo loại vũ khí này không đơn giản. Anh em Quân giới có tham khảo đến súng không giật 75mm và 57mm của Mỹ, nhưng do nòng có rãnh xoắn, Quân giới ta không có khả năng chế tạo.
Một phương án khác được tính đến là bom ba càng của Mỹ, cỡ khoảng 150mm, dài khoảng 250mm, chứa được khoảng 2kg thuốc nổ. Bom ba càng Mỹ không có chuôi gỗ ở phía sau như của Nhật mà thay vào đó là dây điện nối với một nguồn điện để cho nổ khi cần.
Cân nhắc các loại vũ khí đã có, ông Tiếp đề xuất một đề án dùng một quả đạn dài khoảng 1,2m, đầu cỡ 120mm bằng ống thép tóp, đuôi cỡ 60mm bằng gỗ. Lượng thuốc nổ 2,2kg, dùng nguyên lý nổ lõm. Nòng súng gồm 3 đoạn: Đoạn chứa đuôi đạn cỡ 60,8mm, dài 80cm; bọng súng cỡ 82mm, dài 40cm, chịu áp lực tối đa khoảng 320kg/cm2; tuy-e có đường kính 50mm, dài 8-10cm. Khối lượng: 9kg. Sơ tốc vào khoảng 75-80m/giây. Tầm bắn hiệu quả khoảng 50-60m.
Với vai trò “kỹ sư trưởng”, ông Tiếp, ông Huy đã cùng các ông Nguyễn Văn Tài, Lê Văn Chiểu, Trần Chí Đạo lo việc thiết kế về mặt xạ thuật vũ khí. Về nội phao, phải tính toán để xác định lượng thuốc phóng, là thuốc đen nén, đủ sức đẩy quả đạn đạt đến tầm xa yêu cầu, đồng thời đảm bảo có một số khí thuốc phụt ra phía sau giữ thế cân bằng theo nguyên lý cân bằng động lượng.
Về độ dày tối thiểu của buồng đạn, phải tính toán chính xác để chịu được áp lực của khí thuốc càng tăng lên khi thuốc cháy. Phải làm thế nào để đo được sơ tốc đạn.
Vấn đề mấu chốt nhất là phải bằng tính toán và thực nghiệm xác định đúng đắn hình dạng và kích thước lỗ tuy-e phụt khí thuốc ra sau để súng không giật lùi khi bắn.
Uy lực SKZ 60
Sau 3-4 tháng tính toán và thử nghiệm, có lúc gặp khó khăn, có lúc gặp thất bại tạm thời, cuối cùng khẩu SKZ 60 đã ra đời. Đây là kiểu súng không giật hoàn toàn Việt Nam, chỉ nặng 25kg, rất gọn nhẹ so với loại pháo cổ điển, dễ mang vác vì có thể tháo dời giá ba chân ra khỏi súng. Quả đạn cỡ 120mm, trọng lượng khoảng 9kg, có chuôi gỗ cỡ 60mm đút lọt vào nòng, phóng đi xa được khoảng 100m, đã có uy lực lớn, độ xuyên thép và bê tông gấp gần 3 lần đạn Bazoka.
SKZ 60 đã theo Tiểu đoàn 54, Trung đoàn 102 (Trung đoàn Thủ đô), Đại đoàn 308 (Đại đoàn Quân Tiên phong) ra quân trận đầu, “thần sấm” nhanh chóng hạ gục các lô cốt ở đồn Phố Lu trong chiến dịch Lê Hồng Phong I (năm 1950).
Với thắng lợi trên, SKZ 60 được đưa ra sản xuất rộng rãi, rồi sản xuất thêm SKZ 120 để bộ đội Liên khu 3 hạ đồn Vũ Lăng và đồn Chợ Cổng ở Thái Bình năm 1952. Họ nhà SKZ lần lượt ra đời đã ghi dấu ấn với chiến thắng Chùa Dầu (Ninh Bình), Komplong và Măng Giang (Liên khu 5)... Nhưng có hiệu quả và được ưa chuộng hơn cả ở khắp các đại đoàn chủ lực là SKZ 60. Thứ vũ khí hoàn toàn của Việt Nam, do Việt Nam nghiên cứu và chế tạo, đã trở thành nỗi kinh hoàng của lính viễn chinh Pháp và lê dương.