Một buổi tối lạnh giá ở thủ đô Moskva của Liên Xô tháng 1/1977, một người đàn ông bí ẩn ngoài 50 tuổi va phải một người khác tại trạm xăng gần đại sứ quán Mỹ. Một trong hai người chính là trưởng phòng Moskva của Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA), còn người kia là Adolf Tolkachev, chuyên gia về hệ thống dẫn đường bằng laser và công nghệ gây nhiễu radar quân sự tại Viện nghiên cứu Fazotron.

Cuộc gặp gỡ không phải ngẫu nhiên, đây là điểm khởi đầu dẫn đến vụ rò rỉ bí mật hàng không quân sự nghiêm trọng nhất trong lịch sử Liên Xô. Là người có quyền tiếp cận bí mật quốc gia ở cấp cao nhất của Liên Xô, Tolkachev đã làm việc cho CIA trong giai đoạn 1979-1985 với mật danh "Sphere".

Điệp viên này đã chuyển giao nhiều thông tin tuyệt mật cho Mỹ, đẩy nền công nghiệp quốc phòng Liên Xô đến bên bờ vực sụp đổ.

Những năm đầu Chiến tranh Lạnh, CIA chưa bao giờ có chỗ đứng trong hoạt động gián điệp ở Moskva, tình báo Mỹ luôn gặp khó khăn trong quá trình tuyển mộ điệp viên nằm sâu trong các cơ quan Liên Xô.

Hoạt động gián điệp chuyển biến bất ngờ khi CIA tình cờ tuyển mộ được Tolkachev. Đây được coi là kẻ phản bội Liên Xô được trả lương cao nhất, với khoản thù lao tương đương hàng chục triệu USD ngày nay. Hoạt động của Tolkachev đã giúp Mỹ tiết kiệm hàng chục tỷ USD đổi mới công nghệ quân sự.

Tháng 4/1979, ngay trong năm đầu tiên tiếp cận CIA, Tolkachev đã nêu động cơ của mình trong một bản ghi chú viết tay. Anh ta tiết lộ rằng mình thích nước Mỹ. "Tôi chưa tận mắt nhìn thấy đất nước của các bạn, nhưng tôi có ấn tượng rằng tôi thích sống ở Mỹ hơn. Chính vì lý do này mà tôi đã quyết định đề nghị hợp tác với các bạn", Tolkachev giải thích.

Các ghi chép của Tolkachev cho thấy đây là người đàn ông của gia đình và động cơ chính dẫn đến hành động phản quốc là trả thù cho gia đình vợ. Natalia Ivanova, vợ của Tolkachev, sinh năm 1933 và cũng là chuyên gia về ăng ten tại Fazotron. Mẹ Natalia bị hành quyết năm 1938, trong khi người cha bị đưa vào trại lao động cải tạo trong nhiều năm trước khi được thả vào năm 1955 và qua đời sau đó không lâu.

Tolkachev sống cùng vợ và con trai trong một căn hộ hai phòng ngủ trên tầng 9 tòa nhà ở quảng trường Kudrinskaya, chỉ cách đại sứ quán Mỹ ở Moskva khoảng 400 m. Điều này tạo điều kiện cho Tolkachev bí mật liên lạc và chuyển giao thông tin cho đặc vụ Mỹ.

Trước khi gặp trùm CIA, Tolkachev dành nhiều tuần đi dạo buổi tối quanh khu vực đại sứ quán Mỹ để quan sát các xe biển số ngoại giao, vạch ra cách tiếp cận nhân viên tình báo Mỹ.

Khi Tolkachev va vào trùm CIA đêm tháng 1/1977, anh ta chỉ hỏi đối phương có phải người Mỹ hay không, sau đó để lại một phong bì thư dưới cần gạt nước của xe. Bức thư viết ngắn gọn rằng Tolkachev muốn "thảo luận các vấn đề trên cơ sở tuyệt mật" và với "một quan chức Mỹ thích hợp". Phải mất hai năm trao đổi bí mật như vậy, phía Mỹ mới tỏ ra tin tưởng Tolkachev.

Giới chức Mỹ khá hoang mang, bởi thời điểm đó CIA chuẩn bị tiến hành một số điệp vụ ở Moskva và không muốn xảy ra bê bối ngoại giao với Liên Xô. Đầu năm 1978, Lầu Năm Góc yêu cầu CIA xác minh thông tin Tolkachev nắm trong tay. John Guilsher, một sĩ quan thạo tiếng Nga, được giao nhiệm vụ thiết lập quan hệ đôi bên.

Tolkachev được đào tạo để sử dụng máy ảnh và bộ giải mã siêu nhỏ. Tháng 4/1980, Washington gọi các cuộc thử nghiệm của Tolkachev về thiết bị chống nhiễu trên tiêm kích Liên Xô là tin tình báo "độc nhất vô nhị". Chúng được gửi kèm thông tin cải tiến của những tiêm kích Liên Xô và các tài liệu mô tả chi tiết một số tên lửa mới.

CIA cung cấp cho Tolkachev một số camera, xem xét phản hồi của điệp viên này, rồi chỉnh sửa thiết kế. Thông thường, các thiết bị và hướng dẫn mới sẽ được giấu trong bốt điện thoại ở Moskva, đôi khi trong găng tay bẩn của công nhân để trên mặt đất.

Năm 1980, Tolkachev yêu cầu gửi kèm một viên thuốc độc trong bưu kiện tiếp theo. "Những điều tôi có thể giấu gia đình, tôi không bao giờ giấu được với KGB", Tolkachev nói.

Dấu hiệu sẵn sàng gặp gỡ thường là Tolkachev hé mở cửa sổ nhà bếp vào một thời điểm cụ thể. Các dấu hiệu khác gồm xe hơi được đỗ theo cách nhất định để ra hiệu khu vực đang bị giám sát chặt chẽ và liên lạc gặp khó khăn.

Mọi thứ càng trở nên rủi ro hơn khi Tolkachev tìm kiếm các tài liệu không liên quan trực tiếp đến lĩnh vực nghiên cứu trong thư viện của Viện Fazotron. Việc tiếp cận các nghiên cứu mật mà không khiến KGB nghi ngờ là điều bất khả thi.

Năm 1983, Viện Fazotron áp dụng quy định bảo mật mới khiến Tolkachev bắt đầu lo lắng. KGB sau đó mở cuộc điều tra, tập trung vào nguy cơ rò rỉ thông tin trên hệ thống nhận diện địch - ta của tiêm kích Liên Xô.

Dù không có gì xảy ra sau đó, Tolkachev bắt đầu ngậm viên thuốc độc do CIA cung cấp. Có lần Tolkachev lo lắng bị phát hiện đến mức đốt rất nhiều tài liệu và tiền ở khu nhà nghỉ dưỡng. Trên đường trở lại Moskva, anh ta vứt các thiết bị gián điệp và giấy vụn ra ngoài cửa sổ ô tô đang chạy.

Đến tháng 6/1985, KGB bằng cách nào đó dã phát hiện ra Tolkachev là gián điệp và anh ta dường như đã cố gắng cảnh báo Mỹ.

Ngày 13/6/1985, một đặc vụ CIA tới gặp một điệp viên hai mang theo kế hoạch. Khi cuộc gặp đang diễn ra thì hơn chục sĩ quan KGB xuất hiện, bắt đặc vụ Mỹ và đưa về trụ sở ở Lubyanka.

Tại đây, tình báo Liên Xô phát hiện gói hàng dự kiến được chuyển cho Tolkachev gồm các máy quay cỡ nhỏ, tài liệu, số tiền hàng nghìn ruble. Tolkachev lập tức bị bắt sau đó.

Một số nguồn tin từ Mỹ cho rằng Tolkachev bị sĩ quan CIA Edward Lee Howard bán đứng. Howard đã gặp các sĩ quan KGB ở Vienna, Áo, để bán thông tin trong giai đoạn 1984-1985. Tuy nhiên, các nguồn tin Nga sau này khẳng định Moskva đã phát hiện từ trước và cung cấp thông tin tình báo giả cho Tolkachev để phá hoại nỗ lực của Mỹ nhằm sao chép công nghệ Liên Xô.

Trong hơn 6 năm, Tolkachev đã gặp các sĩ quan CIA 21 lần trên đường phố Moskva. Nhờ các thông tin Tolkachev cung cấp, Mỹ đã tiếp cận được lượng lớn dữ liệu nhạy cảm về các hệ thống vũ khí mới nhất của Liên Xô. Thông tin tình báo này đã ảnh hưởng sâu sắc đến cán cân sức mạnh toàn cầu.

Các hệ thống vũ khí hiện đại nhất của Liên Xô như tên lửa không đối không R-24, R-27, R-33 và R-60 cho đến hệ thống phòng không S-300 mới nhất khi đó đều bị tổn hại nghiêm trọng. Thông tin chi tiết về tiêm kích hiện đại nhất của Liên Xô là MiG-31 cũng được cung cấp cho Mỹ, trong đó hệ thống điện tử và radar của chúng được Mỹ quan tâm và đánh giá cao. Dữ liệu về radar mảng pha quét điện tử thụ động (PESA) Zaslon của MiG-31 đã giúp Mỹ rút kinh nghiệm để nâng cấp radar trên tiêm kích F-14.

Nhờ thông tin do Tolkachev cung cấp, Mỹ đã phát triển những hệ thống tác chiến điện tử hiệu quả hơn và đối phó các tiêm kích Liên Xô dễ dàng hơn. Trong khi đó, Liên Xô không có thông tin tình báo nào đáng kể về thiết kế máy bay chiến đấu hoặc hệ thống phòng không mới của Mỹ.

Kết quả là hệ thống phòng thủ Liên Xô và đồng minh gần như bị bắt bài trong một thời gian dài. Hành động của Tolkachev gây tổn hại nghiêm trọng đến ngành công nghiệp quốc phòng Liên Xô, khiến Moskva mất nhiều thời gian và tiền bạc để khắc phục.

Cuối năm 1986, báo chí Liên Xô đưa tin Tolkachev bị xử tử vì tội phản quốc. Năm 2015, CIA giải mật hơn 900 trang tài liệu liên quan đến Tolkachev và chúng được cây bút David E. Hoffman sử dụng để viết cuốn sách có tên "Điệp viên tỷ đô: Một câu chuyện thực sự về hoạt động gián điệp và sự phản bội thời Chiến tranh Lạnh".

Duy Sơn (Theo RBTH)

Vào đầu thập niên 1930, mạng lưới tình báo Liên Xô có biệt danh "Nhóm của chú Yasha" khiến châu Âu, châu Á và Mỹ rúng động sau một loạt nhiệm vụ, từ bắt cóc tướng bảo hoàng đến cho nổ tung nhiều con tàu được bảo vệ chặt chẽ.

Tài liệu về hoạt động của nhóm này, đặc biệt là chỉ huy Yakov Serebryansky, vẫn được coi là tài liệu mật trong kho lưu trữ của các cơ quan tình báo Nga. Gần một thế kỷ sau, tên của điệp viên huyền thoại này vẫn kích thích trí tưởng tượng của người Nga hơn mọi nhân vật gián điệp trên phim ảnh.

Yakov "Yasha" Serebryansky sinh năm 1891 ở thủ đô Minsk của Belarus trong một gia đình Do Thái. Như nhiều người Do Thái bị tước hết các quyền trong đế quốc Nga, ông tham gia các phong trào phản kháng và bị chính quyền Sa hoàng kết án tù vì sở hữu "những bức thư có nội dung bất hợp pháp".

Sau khi được trả tự do, Serebryansky tham chiến trong Thế chiến I và bị thương nặng. Sau đó, ông gia nhập phong trào cách mạng ở Bắc Kavkaz. Sau cách mạng tháng 10, ông tới Ba Tư, ngày nay là Iran, đúng lúc lực lượng Bolshevik được cử tới đây thực hiện nhiệm vụ thu hồi các con tàu bị quân Bạch vệ thu giữ, cũng như thành lập nước Cộng hòa Xô viết Xã hội Chủ nghĩa Ba Tư (còn gọi là Cộng hòa Xô viết Xã hội Chủ nghĩa Gilan).

Serebryansky được tin tưởng giao nhiệm vụ trinh sát, thuộc biên chế "cơ quan đặc biệt" mới được thành lập của Hồng quân. Tuy nhiên, Moskva và Tehran đạt thỏa thuận ngừng bắn sau đó, khiến nước cộng hòa trên bị giải thể. Serebryansky trở về nước cùng Hồng quân.

Yakov Serebryansky trở về Moskva và gia nhập Cheka, lực lượng an ninh của chính quyền Bolshevik. Năm 1923, ông đến Palestine, nơi Liên Xô có các sĩ quan tình báo hoạt động dưới vỏ bọc sâu, với nhiệm vụ chính là tìm hiểu kế hoạch của Anh trong khu vực và thái độ của người dân địa phương.

Serebryansky nhận được nhiều sự hỗ trợ nhờ xuất thân Do Thái. Dưới vỏ bọc là một người Do Thái phục quốc đang đấu tranh để thành lập nhà nước Do Thái, ông đã tuyển mộ nhiều người Nga lưu vong và thành lập mạng lưới gián điệp ở Palestine, cũng như trong cộng đồng Do Thái ở các nước khác.

Ngoài tiếng Nga, Serebryansky còn thông thạo tiếng Pháp, tiếng Anh và tiếng Do Thái. Ông được giao nhiệm vụ tuyển mộ điệp viên ở Bỉ, Pháp, Trung Quốc, Nhật Bản và Mỹ. Một mình ông đã tuyển hơn 200 điệp viên, nhiều người trong số họ sau này trở thành những huyền thoại tình báo, khiến Serebryansky được coi như một "James Bond" của Liên Xô.

Một trong những chiến dịch tình báo nổi tiếng nhất do "Nhóm của chú Yasha" thực hiện là vụ bắt cóc tướng Bạch vệ Alexander Kutepov, người đứng đầu "Liên minh Toàn quân Nga" giai đoạn 1928-1930. Đây là tổ chức chiến đấu do những thành viên Bạch vệ Nga ở Pháp lập ra. Lực lượng an ninh Cheka phát hiện tổ chức này chuẩn bị tấn công khủng bố trong nước nên đặt mục tiêu vô hiệu hóa kẻ cầm đầu và đưa về Liên Xô.

Năm 1930, nhóm điệp viên của Serebryansky khống chế Kutepov ở ngay trung tâm thủ đô Paris và tìm cách đẩy ông này vào ô tô đang chờ sẵn, nhưng vấp phải sự chống cự quyết liệt. Kutepov chết sau khi bị một đảng viên cộng sản Pháp cải trang đâm vào lưng.

Trong Nội chiến Tây Ban Nha, Serebryansky thực hiện các điệp vụ được coi là không tưởng và được trao Huân chương Lenin danh giá. Ông mua và vận chuyển nhiều vũ khí cho phe cộng hòa Tây Ban Nha thân Liên Xô. Một trong số này là 12 máy bay quân sự dưới vỏ bọc thiết bị kiểm tra bay.

Năm 1936, nhóm điệp viên thực hiện một nhiệm vụ chấn động khác ở Paris. Serebryansky đã cài cắm một điệp viên vào đoàn tùy tùng của Lev Sedov, con trai Leon Trotsky, người bị cáo buộc mang theo lượng lớn tài liệu quan trọng khi bỏ trốn ra nước ngoài. Dưới sự chỉ huy của Serebryansky, điệp viên trên đã đánh cắp và chuyển một phần tài liệu về Moskva.

Nhiệm vụ tiếp theo là bắt cóc Sedov bởi Liên Xô lo ngại người này có thể kêu gọi tiến hành các hoạt động phản cách mạng trong nước. Tuy nhiên, khi kế hoạch bắt cóc sẵn sàng triển khai thì con trai Trotsky đột tử.

"Cha tôi hoạt động gọn ghẽ đến mức cho tới gần đây cả Nga và nước ngoài đều không biết thông tin chính xác về ông ấy", con trai Anatoly của Serebryansky cho biết trong cuốn "Các điệp viên huyền thoại".

Anatoly còn không biết chính xác cha mình đã làm gì ở Trung Quốc hay Mỹ, nhưng có một số chuyện anh biết rõ.

Năm 1932, Serebryansky phải phẫu thuật ruột thừa ở Mỹ. Ông thuyết phục bác sĩ chỉ gây tê cục bộ, thay vì gây mê toàn thân nhằm tránh vô tình để lộ thân phận khi nói tiếng Nga. Tuy nhiên, các bác sĩ đã sai sót và thực hiện gây mê toàn thân. Y tá cho biết Serebryansky đã nghiến chặt hàm răng của mình đến nỗi kíp mổ sợ ông có thể nuốt lưỡi của mình.

"Nếu cha tôi thốt ra một từ không phải tiếng Anh, đó sẽ là dấu chấm hết cho huyền thoại", Anatoly nhấn mạnh.

Với những chiến công đã đạt được, Serebryansky được tặng thưởng nhiều huân huy chương các loại của Liên Xô và nằm trong số ít những người hai lần nhận được phần thưởng cao quý nhất là huy hiệu "Nhân viên Danh dự của Cheka-GPU".

Năm 1938, ở thời kỳ đỉnh điểm của biến động chính trị trong nước, Serebryansky bị triệu tập về Moskva và bị tống vào tù ngay khi xuống máy bay.

Tại đây, ông bị tra tấn để buộc phải nhận mình là gián điệp của Anh và Pháp chuẩn bị tấn công khủng bố Liên Xô. Ông bị kết án tử hình vì cáo buộc này.

Tuy nhiên, bản án đã không được thực hiện vì Liên Xô vẫn cần các sĩ quan tình báo tầm cỡ như Serebryansky trong bối cảnh Thế chiến II sắp diễn ra. Ông được ân xá và quay trở lại công việc tình báo.

Trong suốt cuộc chiến, Serebryansky thực hiện các chiến dịch phá hoại khắp châu Âu. Năm 1953, sau khi Stalin qua đời, ông lại bị bắt và kết án 25 năm tù vì các cáo buộc trước đó. Ba năm sau, Serebryansky qua đời ở tuổi 65 do đau tim trong quá trình thẩm vấn.

Duy Sơn (Theo RBTH)