ĐIA LINH NHÂN KIỆT 50
(ĐC sưu thầm trên NET)
ĐÔ ĐỐC ĐẶNG TIẾN ĐÔNG (1738 - ?) - MỘT TƯỚNG TÂY SƠN CHỈ HUY TRẬN ĐỐNG ĐA
Chùa Trăm Gian còn giữ được một bức tượng Đặng Tiến Đông mà nhân dân địa phương thường gọi là “tượng quan Đô”. Bài văn bia Đặng tướng công bi dựng
trong chùa và gia phả một số chi họ Đặng cho biết bức tượng tạc vào năm
Cảnh Thịnh thứ hai (năm 1794), lúc Đặng Tiến Đông 56 tuổi. Các tài liệu
trên chép là “tượng truyền thần”, tạc vào lúc “sinh thời”
của ông. Các cụ già làng Tiên Lữ tương truyền rằng, tượng giống người
đến mức độ khi rước tượng về chùa, tượng đặt trong kiệu đi trước, “quan
Đô” ngồi trong kiệu đi sau, người xem không sao phân biệt được người và
tượng! Ngày nay, khó mà xác định bức tượng có giống người đến mức độ như
thế hay không. Nhưng nghiên cứu bức tượng thì thấy rõ ràng đấy không
phải là một bức tượng mang tính chất tượng trưng, ước lệ thường gặp
trong các chùa, đền. Bức tượng nhằm diễn tả một con người cụ thể có dáng
vóc, phong thái và cá tính riêng.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005
Nguyễn Văn Tuyết người huyện Tuy Viễn, phủ Quy Nhơn (nay thuộc huyện Tây
Sơn, tỉnh Bình Định), sinh và mất vào năm nào chưa rõ. Có truyền thuyết
dân gian nói rằng, ông là cháu họ của Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn
Lữ, nhưng không thấy tài liệu thư tịch nào xác nhận điều này.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005.
Đặng Tiến Đông (1738 -?)
VietnamDefence -
“Năm Mậu Thân (1788), đầu đời
Quang Trung, quân Bắc xâm chiếm nước Nam, ông (Đặng Tiến Đông) phụng
chiếu cầm đạo quân tiên phong, tiến đánh làm cho quân Bắc tan vỡ, ông
một mình một ngựa tiến lên trước, dẹp yên nơi cung cấm” - Phan Huy Ích
(Tông Đức thế tự bi, Chùa Thủy Lâm, thôn Lương Xá, xã Lam Điền, Chương
Mỹ, Hà Nội).
| DANH TƯỚNG TÂY SƠN |
Trong lịch sử Việt
Nam, có lẽ không mấy ai phải chịu sự thiệt thòi lớn lao như các danh
tướng Tây Sơn. Họ có cả một đời xông pha oanh liệt với hàng loạt những
võ công kiệt xuất, nhưng, sử sách ghi chép về họ lại quá ít ỏi. Họ đã
anh dũng chiến đấu quên mình vì nghĩa cả là cứu nước và cứu dân, nhưng
ngay sau đó sự nghiệp phi thường của họ đã bị quá nhiều những cây bút
thù nghịch tìm cách xuyên tạc. Chẳng phải là ngẫu nhiên mà tác giả của
Tây Sơn lương tướng ngoại truyện là Nguyễn Trọng Trì đã có những lời cảm
vịnh vừa hùng tráng lại vừa man mác một nỗi buồn không nguôi:
“Tướng quân chiến mã kim hà tại?
Dã thảo nhàn hoa mãn địa sầu”. (Chiến mã của tướng quân giờ ở nơi đâu? Cỏ hoa đồng nội đất đầy sầu). |
(Phan Huy Lê // Nghiên cứu Lịch sử.-N.154 (1-1974))
Ngọc Hồi - Đống Đa là hai chiến thắng oanh liệt nhất, giữ vai trò quyết định thắng lợi của kháng chiến chống Thanh năm 1788-1789. Quang Trung Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy trận Ngọc Hồi. Nhưng dưới sự lãnh đạo chung của Quang Trung, ai là người đã chỉ huy quân đội Tây Sơn lập nên chiến công Đống Đa lịch sử. Sử sách chỉ ghi chép một cách sơ lược và mơ hồ: có sách chép là Đô đốc Long (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.362, 364; Lê Trọng Hàm. Minh đô sử, sách chép tay, q.44), có sách chép là Đô đốc Mưu (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Đại Nam chính biên liệt truyện, Sơ tập, sách in đời Nguyễn, q.30; Đào Nguyên Phổ. Tây Sơn thủy mạt khảo, sách chép tay). Tên nhân vật đó chỉ xuất hiện một lần trong lịch sử mà ngay cả dòng họ, quê quán cũng không ai biết.
Ngọc Hồi - Đống Đa là hai chiến thắng oanh liệt nhất, giữ vai trò quyết định thắng lợi của kháng chiến chống Thanh năm 1788-1789. Quang Trung Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy trận Ngọc Hồi. Nhưng dưới sự lãnh đạo chung của Quang Trung, ai là người đã chỉ huy quân đội Tây Sơn lập nên chiến công Đống Đa lịch sử. Sử sách chỉ ghi chép một cách sơ lược và mơ hồ: có sách chép là Đô đốc Long (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.362, 364; Lê Trọng Hàm. Minh đô sử, sách chép tay, q.44), có sách chép là Đô đốc Mưu (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Đại Nam chính biên liệt truyện, Sơ tập, sách in đời Nguyễn, q.30; Đào Nguyên Phổ. Tây Sơn thủy mạt khảo, sách chép tay). Tên nhân vật đó chỉ xuất hiện một lần trong lịch sử mà ngay cả dòng họ, quê quán cũng không ai biết.
Gần đây, chúng tôi phát hiện được
một số di vật gốc đời Tây Sơn và thu thập được một số tư liệu cho phép
xác minh một tướng Tây Sơn được Quang Trung giao cho trọng trách đánh
thắng trận Đống Đa là Đô đốc Đông Lĩnh hầu Đặng Tiến Đông.
Theo gia phả các chi họ Đặng, đặc biệt là bộ Đặng gia phổ hệ toản chính thực lục gồm 6 quyển (Đặng Tiến Đông. Đặng gia phổ hệ toản chính thực lục.
Sách chép tay gồm 6 quyển: Quyển 1 gọi là Ngoại ký chép nguồn gốc xa
của họ Đặng vốn là họ Trần; Quyển 2 chép về Nghĩa Quốc công Đặng
Huấn; Quyển 3 chép về đời Hà Quận công Đặng Tiến Vinh; Quyển 4 chép về
đời Doanh Quận công Đặng Thế Tài; Quyển 5 chép về đời Yên Quận công Đặng
Tiến Thự; Quyển 6 chép về đời Dận Quận công Đặng Tiến Cẩm) do chính
Đặng Tiến Đông biên soạn vào đời Tây Sơn và Ngô Thì Nhậm đề tựa, Đặng
Tiến Đông sinh vào giờ Sửu (khoảng từ 1-3 giờ sáng) ngày 2 tháng 5 năm
Mậu Ngọ, niên hiệu Vĩnh Hựu thứ tư (ngày 18/6/1738), tại xã Thịnh Phúc,
huyện Phú Xuyên (Hà Nội), thuộc chi trưởng dòng họ Đặng, gốc ở làng
Lương Xá (nay thuộc xã Lam Điền, huyện Chương Mỹ, Hà Nội).
Theo gia phả và bài tựa của Ngô Thì Nhậm thì họ Đặng
xưa vốn là họ Trần, tương truyền thuộc dòng dõi Trần Hưng Đạo. Đến đầu
đời Lê, Trần Văn Huy đỗ Tiến sĩ, lấy tự là Đặng Hiên nên từ đó, con cháu
lấy tự của cha làm họ rồi chuyển từ họ Trần sang họ Đặng. Ngoài cách
giải thích đó, một số con cháu họ Đặng còn lưu lại truyền thuyết cho
rằng, vào đời Mạc, họ này có nhiều người “phù Lê diệt Mạc” nên bị nhà
Mạc truy lùng và từ đấy, đổi ra họ Đặng. Điều chắc chắn là từ đời Đặng
Huấn có công phù Lê, dòng họ Đặng trở thành một dòng họ lớn có nhiều
người đỗ đạt và làm quan to trong suốt thời Lê-Trịnh. Vùng Chương Mỹ còn
lưu hành nhiều câu hát về dòng họ Đặng ở Lương Xá như sau:
Giàu thì Quảng Bị, Bối Khê,
Làm quan Lương Xá, ngoại đê Đại Từ.
Làm quan Lương Xá, ngoại đê Đại Từ.
Hay:
Bao giờ chợ Chúc hết người,
Sông Ninh hết nước, Đặng này hết quan.
Sông Ninh hết nước, Đặng này hết quan.
Đặng Tiến Đông là con trai thứ tám của Dận Quận công
Đặng Tiến Cẩm và bà vợ lẽ thứ năm là Phạm Thị Yến. Vào thời Lê mạt, cả
gia đình ông, từ ông cha đến anh em, chú bác đều là những quan lại,
tướng soái cao cấp, giữ nhiều chức tước quan trọng trong triều, ngoài
trấn. Nhận xét về họ Đặng và con cháu Đặng Huấn, nhà sử học Phan Huy Chú
đã viết: “Ngôi kiêm cả tướng văn, tướng võ; một nhà quý hiển ít ai sánh
kịp” (Phan Huy Chú. Lịch triều hiến chương loại chí. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960, T.1.-Tr. 257).
Đặng Tiến Cẩm (1679-1749) là con trai thứ năm Yên
Quận công Đặng Tiến Thự. Đặng Tiến Thự đã từng làm Trấn thủ Nghệ An,
phong đến chức Thái phó, được Chúa Trịnh ban cho họ tên là Trịnh Liễu và
sau khi chết được truy tặng Thái tể. Đặng Tiến Cẩm từng giữ các chức:
Quyền Trấn thủ Nghệ An kiêm Trấn thủ châu Bố Chính, Trấn thủ các xứ Hải
Dương, An Quảng; Trấn thủ Sơn Tây, Đốc lãnh Hải Dương, Lưu thủ kinh
thành, hai lần làm Đề điệu kỳ thi Bác cử (thi võ) và phong đến chức
Điện tiền Kiểm điểm ty, Đô Kiểm điểm.
Anh em của Đặng Tiến Cẩm tức chú bác ruột của Đặng Tiến Đông, đều nắm giữ nhiều chức vụ cao cấp của chính quyền họ Trịnh. Gia Quận công Đặng Tiến Lân làm đến chức Đại Tư đồ. Lại Quận công Đặng Đình Sở giữ chức Trấn thủ Sơn Tây. Bộc Quận công Đặng Tiến Luận làm Đốc phủ Sơn Tây, Hải Dương. Đặc biệt, Ứng Quận công Đặng Đình Tướng đã giữ những chức tước cao nhất của phủ chúa như Bồi tụng, Tả Đô đốc Thiếu phó, Thái phó, Đại Tư mã, Đại Tư không, và như Phan Huy Chú đã nhận định: “Trong khoảng 70 năm, là một bậc kỳ cựu trải qua mấy triều, công danh phẩm giá hơn cả các quan, ba con và một cháu của ông đều lấy Quận chúa, một nhà quý thịnh, người bấy giờ gọi, là ông Tiên Quốc lão” (Phan Huy Chú. Lịch triều hiến chương loại chí. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960, T.1.-Tr. 229).
Anh em của Đặng Tiến Cẩm tức chú bác ruột của Đặng Tiến Đông, đều nắm giữ nhiều chức vụ cao cấp của chính quyền họ Trịnh. Gia Quận công Đặng Tiến Lân làm đến chức Đại Tư đồ. Lại Quận công Đặng Đình Sở giữ chức Trấn thủ Sơn Tây. Bộc Quận công Đặng Tiến Luận làm Đốc phủ Sơn Tây, Hải Dương. Đặc biệt, Ứng Quận công Đặng Đình Tướng đã giữ những chức tước cao nhất của phủ chúa như Bồi tụng, Tả Đô đốc Thiếu phó, Thái phó, Đại Tư mã, Đại Tư không, và như Phan Huy Chú đã nhận định: “Trong khoảng 70 năm, là một bậc kỳ cựu trải qua mấy triều, công danh phẩm giá hơn cả các quan, ba con và một cháu của ông đều lấy Quận chúa, một nhà quý thịnh, người bấy giờ gọi, là ông Tiên Quốc lão” (Phan Huy Chú. Lịch triều hiến chương loại chí. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960, T.1.-Tr. 229).
Đặng Tiến Đông thuộc một dòng họ thế phiệt, xuất thân
trong một gia đình quý tộc đời đời ăn lộc vua bổng chúa. Nhưng ông sinh
ra và lớn lên trong một hoàn cảnh hết sức biến động và đảo lộn của xã
hội.
Năm 1747, lên 9 tuổi, Đặng Tiến Đông bắt đầu theo học
thầy Doãn Xá tại chùa Thủy Lâm (hay chùa Lương Xá, tại xã Lam Điền,
Chương Mỹ, Hà Nội).
Năm 1749, Đặng Tiến Đông 11 tuổi thì mồ côi cha. Mười năm sau, năm 1759, mẹ ông cũng qua đời.
Đặng Tiến Đông bước vào đời đã phải chứng kiến cảnh
đổ nát, tàn tạ của chế độ phong kiến, đời sống lầm than cực khổ của nhân
dân và những cuộc đấu tranh rung trời chuyển đất của quần chúng. Những
cơn bão táp của chiến tranh nông dân Đàng Ngoài đang lay động tận nền
tảng cơ đồ thống trị của Vua Lê-Chúa Trịnh xây dựng mấy trăm năm. Cha
anh và chú bác của Đặng Tiến Đông từng cầm quân trấn áp những cuộc khởi
nghĩa nông dân đó và nhiều phen bị thất bại thảm hại. Trong gia phả họ
Đặng do ông viết, ông đã ghi chép một cách khá đầy đủ và trung thực hành
động của cha anh, chú bác, kể cả những lần bị quân nông dân đánh cho
thất điên bát đảo. Dưới ngòi bút của ông có thể nhận thấy, hình như ông
đã bước đầu cảm thấy trong những cuộc “nổi loạn” của quần chúng một sức
mạnh quật khởi khó lòng chế ngự. Nhiều thủ lĩnh nông dân khởi nghĩa, ông
vẫn gọi là “nghịch”, là “giặc”, nhưng qua một số hành động do ông ghi
lại, thì không phải là kẻ hung ác, tàn bạo, mà là người có tình, có
nghĩa. Trong gia phả ông có kể lại hai trường hợp Quận He Nguyễn Hữu Cầu
tha chết cho cha ông là Dận Quận công Đặng Tiến Cẩm và anh cả của ông
là Trí Trung hầu Đặng Đình Trí.
Thực tế lịch sử đau thương và quật cường những năm
giữa thế kỷ XVIII ở Đàng Ngoài đã dần dần tác động đến cách nhìn, tư
tưởng và tình cảm của Đặng Tiến Đông. Nhưng phải đến phong trào nông dân
Tây Sơn cùng với những chấn động mãnh liệt của nó đối với toàn bộ cơ
cấu xã hội, mới mở ra cho Đặng Tiến Đông cũng như một số sĩ phu tiến bộ ở
Bắc Hà, một chân trời mới.
Giữa năm 1786, nghĩa quân Tây Sơn dưới quyền lãnh đạo
của Nguyễn Huệ, ào ạt vượt sông Gianh, tiến ra Bắc Hà. Trong chốc lát,
nền thống trị của họ Trịnh bị lật nhào. Trật tự chính trị ở Bắc Hà trải
qua một cơn đảo lộn. Trước sự ruỗng nát và sụp đổ của chế độ họ Trịnh,
phong trào Tây Sơn là tiêu biểu của sức mạnh phi thường, một sức sống
đang vươn lên. Hơn một tháng sau, đoàn quân “áo vải cờ đào” và người anh
hùng của họ rút về Nam, trao trả quyền hành lại cho nhà Lê. Nhưng rồi
triều đình vua Lê mà bấy lâu nhân dân và sĩ phu Bắc Hà vẫn kỳ vọng, lại
có dịp bộc lộ tính chất nhu nhược, bất lực hoàn toàn của nó.
Chiếc ngai vàng ọp ẹp của nhà Lê vốn đã rệu rạo, nay càng ngả nghiêng trước tình trạng cực kỳ hỗn loạn của Bắc Hà. Quân Tây Sơn vừa rút, Lê Chiêu Thống đã cảm thấy “một nước trống rỗng” và vội “viết thư triệu hết những người thế gia và bầy tôi cũ dấy quân về bảo vệ hoàng thành”. Nhân đấy, “bọn hào mục các nơi chiếm giữ châu quận, chiêu tập binh mã, đều mượn danh nghĩa “bảo vệ”. Những hạng vô lại đánh giết lẫn nhau, trong nước thành ra rối loạn” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Việt sử thông giám cương mục. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960.-T.XX.-Tr.23). Bọn con cháu Chúa Trịnh như Trịnh Lệ, Trịnh Bồng, bọn tướng tá cũ như Đinh Tích Nhưỡng, Hoàng Phùng Cơ, Dương Trọng Tế... đều nổi dậy tranh giành, đánh giết nhau và ức hiếp nhân dân thậm tệ. Vua Lê lại bị đặt vào địa vị bù nhìn. Dưới sự hoành hành của bọn tướng quân phiệt, “ngay giữa ban ngày, thủ hạ ra sức cướp bóc dân cư gần kinh thành, không có hiệu lệnh ngăn cấm. Mọi người đều cho là không còn hy vọng gì cả” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Việt sử thông giám cương mục. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960.-T.XX.-Tr.25).
Nhân cơ hội đó, cuối năm 1786, Nguyễn Hữu Chỉnh lấy danh nghĩa tôn phò vua Lê, chiêu tập binh mã ở Nghệ An rồi kéo ra Thăng Long. Đến lượt Nguyễn Hữu Chỉnh lại thâu tóm mọi quyền hành ở Bắc Hà, “quyền Chỉnh thật ngang với nhà vua, thế của Chỉnh có thể lật nghiêng cả nước” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.195). Từ một phần tử phong kiến thất thế ở Bắc Hà, Nguyễn Hữu Chỉnh phải theo Tây Sơn để gây dựng lực lượng, nay lại phản bội Tây Sơn, âm mưu làm bá chủ Thăng Long. Dưới sự chuyên chế của Chỉnh, tình hình Bắc Hà càng rối loạn: “Lòng người lìa tan, quan văn, quan võ ai cũng chán nản... Bọn hào mục gian ác ở đâu thì tụ họp ở đấy rồi đi cướp bóc lẫn nhau. Ngoài thành vài dặm đều là hang ổ của bọn trộm cướp” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.219).
Chiếc ngai vàng ọp ẹp của nhà Lê vốn đã rệu rạo, nay càng ngả nghiêng trước tình trạng cực kỳ hỗn loạn của Bắc Hà. Quân Tây Sơn vừa rút, Lê Chiêu Thống đã cảm thấy “một nước trống rỗng” và vội “viết thư triệu hết những người thế gia và bầy tôi cũ dấy quân về bảo vệ hoàng thành”. Nhân đấy, “bọn hào mục các nơi chiếm giữ châu quận, chiêu tập binh mã, đều mượn danh nghĩa “bảo vệ”. Những hạng vô lại đánh giết lẫn nhau, trong nước thành ra rối loạn” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Việt sử thông giám cương mục. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960.-T.XX.-Tr.23). Bọn con cháu Chúa Trịnh như Trịnh Lệ, Trịnh Bồng, bọn tướng tá cũ như Đinh Tích Nhưỡng, Hoàng Phùng Cơ, Dương Trọng Tế... đều nổi dậy tranh giành, đánh giết nhau và ức hiếp nhân dân thậm tệ. Vua Lê lại bị đặt vào địa vị bù nhìn. Dưới sự hoành hành của bọn tướng quân phiệt, “ngay giữa ban ngày, thủ hạ ra sức cướp bóc dân cư gần kinh thành, không có hiệu lệnh ngăn cấm. Mọi người đều cho là không còn hy vọng gì cả” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Việt sử thông giám cương mục. Bản dịch.-H.: Sử học, 1960.-T.XX.-Tr.25).
Nhân cơ hội đó, cuối năm 1786, Nguyễn Hữu Chỉnh lấy danh nghĩa tôn phò vua Lê, chiêu tập binh mã ở Nghệ An rồi kéo ra Thăng Long. Đến lượt Nguyễn Hữu Chỉnh lại thâu tóm mọi quyền hành ở Bắc Hà, “quyền Chỉnh thật ngang với nhà vua, thế của Chỉnh có thể lật nghiêng cả nước” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.195). Từ một phần tử phong kiến thất thế ở Bắc Hà, Nguyễn Hữu Chỉnh phải theo Tây Sơn để gây dựng lực lượng, nay lại phản bội Tây Sơn, âm mưu làm bá chủ Thăng Long. Dưới sự chuyên chế của Chỉnh, tình hình Bắc Hà càng rối loạn: “Lòng người lìa tan, quan văn, quan võ ai cũng chán nản... Bọn hào mục gian ác ở đâu thì tụ họp ở đấy rồi đi cướp bóc lẫn nhau. Ngoài thành vài dặm đều là hang ổ của bọn trộm cướp” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.219).
Trong vòng hơn nửa năm kể từ khi quân Tây Sơn tiến ra
Thăng Long (tháng 7/1786), tình hình Bắc Hà đã trải qua những biến động
dồn dập. Những biến động đó càng chứng tỏ sự bất lực, sụp đổ không gì
cứu vãn nổi của các thế lực phong kiến cũ và càng làm cho nhân dân Bắc
Hà hướng về Tây Sơn. Diễn biến lịch sử đó cũng đã ảnh hưởng quyết định
đến chí hướng và hành động của một số sĩ phu tiến bộ, thức thời ở Bắc
Hà, trong đó có Đặng Tiến Đông. Ông đã sớm tìm thấy ở phong trào Tây Sơn
và sự nghiệp của người anh hùng Nguyễn Huệ, một niềm tin và một phương
hướng mới của cuộc đời.
Khoảng nửa đầu năm 1787, Đặng Tiến Đông lặn lội vào tận Quảng Nam, tìm đến quân doanh yết kiến Nguyễn Huệ khi Nguyễn Huệ đang đóng quân ở đây. Có hai văn bản và di vật gốc đời Tây Sơn xác nhận sự kiện này. Đó là bài văn bia đề là Tông Đức thế tự bi do Phan Huy Ích soạn, Ngô Thì Nhậm nhuận sắc và đạo sắc do Nguyễn Huệ phong chức tước cho Đặng Tiến Đông.
Khoảng nửa đầu năm 1787, Đặng Tiến Đông lặn lội vào tận Quảng Nam, tìm đến quân doanh yết kiến Nguyễn Huệ khi Nguyễn Huệ đang đóng quân ở đây. Có hai văn bản và di vật gốc đời Tây Sơn xác nhận sự kiện này. Đó là bài văn bia đề là Tông Đức thế tự bi do Phan Huy Ích soạn, Ngô Thì Nhậm nhuận sắc và đạo sắc do Nguyễn Huệ phong chức tước cho Đặng Tiến Đông.
Bài văn bia được khắc vào một tấm bia đá dựng trước Chùa Thủy Lâm, thôn Lương Xá (nay thuộc xã Lam Điền, Chương Mỹ, Hà Nội). Bia cao 1,72 m, bề ngang 0,85 m, dày 0,34 m. Nội dung bài văn bia, ngoài phần nói về thế phả họ Đặng, có một đoạn ngắn, nhưng rất quan trọng, tóm lược công lao, sự nghiệp của Đặng Tiến Đông kể từ khi theo Tây Sơn cho đến khi lập chiến công trong cuộc kháng chiến chống Thanh. Bài văn bia khắc vào ngày 15 tháng 6 năm Đinh Tỵ, niên hiệu Cảnh Thịnh thứ năm (tức ngày 9/7/1797). Cuối bia ghi rõ ngày tháng và niên hiệu:“Hoàng triều đệ nhị đế...(hai chữ Cảnh Thịnh bị đục), vạn vạn niên chi ngũ tuế, tại Đinh Tỵ lục nguyệt thập ngũ nhật”.Cùng chức tước, họ tên người soạn và nhuận sắc bài văn bia là:“Đương triều dực vận công thần, sắc thụ Đặc Tiến Vinh Lộc Thượng Đại phu, Thị trung Ngự sử, Khâm sai Khánh Hạ sứ, Thụy Nham hầu Phan Huy Ích, Chi Dụ phủ, kính soạn”.“Đương triều dực vận công thần, sắc thụ Đặc Tiến Vinh Lộc Thượng Đại phu, Thị trung Đại Học sĩ, kiêm Binh bộ Thượng thư, quản lĩnh Bí thư thự, Tình Phái hầu Ngô Thì Nhậm, Hy Doãn phủ, kính nhuận”.Phan Huy Ích quê ở Sài Sơn, huyện Quốc Oai (Hà Nội). Ngô Thì Nhậm quê ở làng Tả Thanh Oai (Hà Nội). Hai người đỗ Tiến sĩ, đã từng làm quan cho họ Trịnh và tháng 5 năm 1788, khi Nguyễn Huệ tiến ra Thăng Long lần thứ hai, đều theo Tây Sơn. Đối với Đặng Tiến Đông, Phan Huy Ích và Ngô Thì Nhậm là những người bạn thân thiết cùng quê, cùng triều và cùng chí hướng.Về việc Đặng Tiến Đông tìm vào Quảng Nam theo Nguyễn Huệ, bài văn bia ghi rõ: “Thái Tổ Vũ Hoàng Đế của hoàng triều, nghĩa thanh vang dội, đóng quân ở Quảng Nam, ông (tức Đặng Tiến Đông - Phan Huy Lê) đến cửa quân xin yết kiến, được đón tiếp và đãi ngộ riêng, rồi được tin yêu ban cho ấn kiếm, giao cho thống lĩnh việc quân...”
Đạo sắc phong chức tước cho Đặng Tiến Đông đề ngày 3
tháng 7 năm Thái Đức thứ mười (tức ngày 15/8/1787). Văn bản viết trên
giấy sắc, khổ 138 × 50 cm, hiện do chi trưởng của dòng họ Đặng ở Lương
Xá giữ và đặt thờ trên bàn thờ của chi họ này. Đây là nguyên bản sắc
phong chức tước đời Tây Sơn còn giữ được đến nay. Trên tờ sắc có dấu son
hình vuông, khổ 7,8 × 7,8 cm đóng trên dòng chữ đề niên hiệu Thái Đức thập niên và hai dấu kiềm hình bầu dục thắt eo ở giữa, khổ 8,4 × 2,5 cm đóng trên dòng chữ ghi họ tên và chức tước của Đặng Tiến Đông.
Thái Đức là niên hiệu của Hoàng Đế Nguyễn Nhạc, nhưng
tờ sắc phong này không phải do Nguyễn Nhạc mà do Nguyễn Huệ phong chức
tước cho Đặng Tiến Đông. Lúc đó, Nguyễn Huệ còn là Bắc Bình Vương, chưa
lên ngôi Hoàng Đế, đặt niên hiệu riêng nên tờ sắc phong còn dùng niên
hiệu Thái Đức của Nguyễn Nhạc.
Tờ sắc có đoạn biểu dương Đặng Tiến Đông là người có “khí
khái của trượng phu, tấm lòng của nam tử, đường làm quan gặp gỡ, dựng
nên công lớn vua tôi, trước sau báo đền, không quên điều hiểu biết của
kẻ sĩ trong nước, trải qua mùa đông mà không chịu khuất như cây tùng lúc
giá rét”. Đặng Tiến Đông được Nguyễn Huệ đón tiếp niềm nở, tin cẩn
và lập tức được ban ấn kiếm, phong chức tước. Theo tờ sắc, Nguyễn Huệ
phong cho Đặng Tiến Đông làm Đô đốc Đồng tri, tước Đông Lĩnh hầu và sai
giữ chức Trấn thủ xứ Thanh Hoa. Từ đó, Đặng Tiến Đông trở thành một
tướng soái cao cấp của quân đội Tây Sơn dưới quyền thống lĩnh của Nguyễn
Huệ.
Hiện nay, gia phả họ Đặng và những tư liệu có liên
quan chưa cho biết rõ, trước khi theo Nguyễn Huệ, Đặng Tiến Đông đã đỗ
đạt như thế nào, đã giữ những chức tước gì trong chính quyền họ Trịnh,
rồi rời Bắc Hà vào Quảng Nam vào lúc nào? Điều chắc chắn là Đặng Tiến
Đông đã tìm đến yết kiến Nguyễn Huệ trước ngày 15/8/1787. Và chính cuộc
tri ngộ đó đã đánh dấu một bước ngoặt căn bản trong cuộc đời và sự
nghiệp của Đặng Tiến Đông. Như vậy, trong số quan lại, sĩ phu tiến bộ ở
Bắc Hà đi theo Tây Sơn, phải kể Đặng Tiến Đông là người đầu tiên. So với
Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích... theo Tây Sơn vào giữa năm 1788, hành động
của Đặng Tiến Đông sớm hơn gần một năm. Hơn nữa, Đặng Tiến Đông lại tự
mình tìm vào Quảng Nam xin yết kiến Nguyễn Huệ, thể hiện một thái độ
thức thời, kiên quyết và mạnh dạn.
Theo tờ sắc phong chức tước thì từ ngày 15/8/1787,
Đặng Tiến Đông đã được phong làm Đô đốc Đồng tri, tước Đông Lĩnh hầu,
giữ chức Trấn thủ xứ Thanh Hoa. Nhưng thực ra, lúc đó quân Tây Sơn chỉ
kiểm soát trấn Nghệ An trở vào, còn trấn Thanh Hoa vẫn thuộc phạm vi cai
quản của nhà Lê. Cuối năm 1787, khi Vũ Văn Nhậm theo lệnh Nguyễn Huệ
chỉ huy quân Tây Sơn tiến ra Bắc diệt Nguyễn Hữu Chỉnh thì tướng Trấn
thủ Thanh Hoa là Nguyễn Duật (Đại Nam chính biên liệt truyện, Sơ tập, q.30 chép là Lê Duật. Hoàng Lê nhất thống chí có chỗ chép là Nguyễn Duật (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí. Bản dịch.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.246), có chỗ chép là Lê Duật (Tr.225, 265). Việt sử thông giám cương mục chép thống nhất là Nguyễn Duật và chú thích rõ là người Nộn Liễu, huyện Nam Đường (Quốc Sử Quán triều Nguyễn. Việt sử thông giám cương mục.
Bản dịch.-H.: Sử học, 1960.-T.XX.-Tr.38), Duật là bộ tướng thân cận của
Nguyễn Hữu Chỉnh, được Chỉnh cử vào làm Trấn thủ Thanh Hoa trước đó mấy
tháng. Trước thế mạnh của quân Tây Sơn, Nguyễn Duật không dám chống cự,
rút quân về giữ Trinh Giang (Hoằng Hóa, Thanh Hóa). Vũ Văn Nhậm sai
Ngô Văn Sở đem quân đánh úp mặt sau, giết chết Nguyễn Duật. Từ dó, xứ
Thanh Hoa mới thuộc quyền kiểm soát của quân Tây Sơn. Theo Đại Nam chính biên liệt truyện,
Sơ tập, quyển 30 và đặc biệt là bài ký khắc trên gỗ ở đền Đồng Cổ
(làng Đan Nê, Yên Định, Thanh Hóa) do Tuyên công Nguyễn Quang Bàn làm và
khắc vào đầu mùa hè năm Bảo Hưng thứ hai (năm 1802) thì từ mùa xuân năm
1790-1802, Nguyễn Quang Bàn giữ chức Đốc trấn trấn Thanh Hoa (Trần Văn
Giáp, Nguyễn Duy Hinh. Một bài văn bia đời Tây Sơn khắc trên biển gỗ ở miếu thờ thần núi Đồng Cổ (Thanh Hóa) nói về trống đồng // Tạp chí Khảo cổ học.-Số 5-6,
tháng 6-1970.-Tr. 168-175). Vậy Đặng Tiến Đông chỉ có thể làm Trấn thủ
xứ Thanh Hoa trong khoảng thời gian từ cuối năm 1787 đến đầu năm 1790.
Nhưng tại sao trong sắc phong chức tước đề ngày 3
tháng 7 năm Thái Đức thứ mười (ngày 15/8/1787), Nguyễn Huệ đã cử Đặng
Tiến Đông làm Trấn thủ xứ Thanh Hoa? Nguyên văn lời trong đạo sắc là: “Khả gia Đô đốc Đồng tri chức, Đông Lĩnh hầu, nhưng sai Thanh Hoa xứ Trấn Thủ”, nghĩa là: “Nên gia phong chức Đô đốc Đồng tri, (tước) Đông Lĩnh hầu, vẫn sai làm Trấn Thủ xứ Thanh Hoa”.
Theo lời văn của đạo sắc, thì có thể trước đây Đặng Tiến Đông đã từng
làm Trấn thủ Thanh Hoa và nay Nguyễn Huệ lại giao cho ông chức vụ đó.
Nhưng phải đến cuối năm đó, khi trấn Thanh Hoa thuộc về quân Tây Sơn thì
Đặng Tiến Đông mới có thể thực hiện chức vụ Trấn thủ của mình.
Cuối năm 1788, quân Tây Sơn ở Bắc Hà phải tạm rút lui
về giữ phòng tuyến Tam Điệp-Biện Sơn. Trong cuộc kháng chiến chống
Thanh, xứ Thanh Hoa (Từ thời Lê Trung hưng, xứ hay trấn Thanh Hoa gồm
Thanh Hoa Nội là tỉnh Thanh Hóa ngày nay và Thanh Hoa ngoại là tỉnh Ninh
Bình ngày nay. Thời Tây Sơn, Thanh Hoa Ngoại thống thuộc vào Bắc
Thành) giữ vai trò một địa bàn chiến lược quan trọng. Đó là vùng đất
nằm ngay sau phòng tuyến của Tây Sơn, tiếp giáp với vùng kiểm soát của
quân địch (từ phía bắc phủ Trường Yên trở ra). Đó cũng là vùng cực Bắc
hậu phương an toàn của quân Tây Sơn và là nơi tập kết các đạo quân chủ
lực của Tây Sơn trước khi xuất phát bước vào cuộc phản công chiến lược
đập tan cuộc xâm lược của quân Thanh. Với cương vị là Trấn thủ xứ Thanh
Hoa, hẳn Đô đốc Đặng Tiến Đông có góp phần cùng với Ngô Văn Sở xây dựng,
bảo vệ phòng tuyến Tam Điệp-Biện Sơn vốn thuộc địa phận và hải phận xứ
Thanh Hoa, và nhất là chuẩn bị mọi điều kiện cần thiết để đất Thanh Hoa
có thể trở thành khu vực tập kết và bàn đạp phản công của đại quân Tây
Sơn do Quang Trung Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy. Tiếc rằng chính sử cũng
như gia phả họ Đặng và các tư liệu thu tập được không ghi chép gì về
những hoạt động của Trấn thủ Đặng Tiến Đông trong khoảng cuối năm 1788.
Đầu năm 1789, khi từ Tam Điệp-Biện Sơn mở cuộc tập
kích chiến lược giải phóng kinh thành Thăng Long, Quang Trung giao cho
Đô đốc Đặng Tiến Đông chỉ huy một đạo quân tiên phong tiến ra bất ngờ
tập kích tiêu diệt đồn Đống Đa, (Hà Nội). Bài văn bia của Phan Huy Ích
tóm tắt vũ công của Đô đốc Đông như sau: “Năm Mậu Thân (năm 1788 - Phan Huy Lê), đầu đời Quang Trung (hai chữ Quang Trung bị đục - Phan Huy Lê), quân Bắc xâm chiếm nước Nam, ông (tức Đặng Tiến Đông - Phan Huy Lê) phụng
chiếu cầm đạo quân tiên phong, tiến đánh làm cho quân Bắc tan vỡ, ông
một mình một ngựa tiến lên trước, dẹp yên nơi cung cấm”. Con cháu
nhiều chi họ Đặng ở Chương Mỹ (Hà Nội) còn ghi nhớ và truyền tụng công
lao của “Quan Đô” tức Đô đốc Đông, theo cách gọi phổ biến của các cụ già
họ Đặng, là đã vâng mệnh vua Quang Trung đánh thắng trận Đống Đa, tiêu diệt hàng vạn quân Thanh.
Như vậy là mờ sáng ngày mồng 5 tháng giêng Tết Kỷ Dậu
(ngày 31/1/1789), khi Quang Trung chỉ huy đạo quân chủ lực tiến đánh
đồn Ngọc Hồi ở phía Nam Thăng Long, thì Đô đốc Đông, theo kế hoạch của
Quang Trung, chỉ huy một đạo quân Tây Sơn khác tiến đánh đồn Đống Đa.
Từ Tam Điệp, đạo quân của Đô đốc Đông đi theo con
đường “thượng đạo” qua Phố Cát, ra Thiên Quan (Nho Quan, Ninh Bình) rồi
xuyên qua Chương Đức (Chương Mỹ, Hà Nội) là quê hương của Đặng Tiến
Đông, tiến lên Đống Đa. Đó là một con đường giao thông đã có từ lâu đời
nhưng đến thế kỷ thứ XVIII, như Lê Quý Đôn nhận xét: “Đường núi đã bế tắc không đi được nữa” (Lê Quý Đôn. Kiến văn tiểu lục.
Bản dịch.-H.: Sử học, 1962.-Tr.341). Hành quân theo con đường núi đã bế
tắc như vậy, quân Tây Sơn phải mở lấy đường đi, khắc phục nhiều trở
ngại của núi rừng. Điều đó đòi hỏi tướng chỉ huy không những phải có
năng lực tổ chức mà còn phải am hiểu cặn kẽ địa hình trong vùng. Đặng
Tiến Đông sinh trưởng ở vùng Chương Mỹ nằm trên con đường giao thông ấy
hẳn đáp ứng được những yêu cầu trên.
Khoảng canh tư ngày mồng 5 Tết Kỷ Dậu, vào lúc trời
còn tối, quân Tây Sơn áp sát đồn Đống Đa rồi bất ngờ tiến công vào doanh
trại giặc. Một sự kiện đặc biệt cần chú ý là vừa lúc đó nhân dân 9 xã
xung quanh đem những con cúi bện bằng rơm rạ, tẩm dầu, đốt lửa bao vây
đồn giặc, tạo thành một hàng rào lửa dày đặc, đó là “trận rồng lửa” (hỏa long trận) mà nhà thơ Ngô Ngọc Du còn ghi lại trong bài thơ Long thành quang phục kỷ thực. “Trận rồng lửa”
đã phát huy tác dụng to lớn của nó, góp phần bao vây, uy hiếp quân
địch, tạo điều kiện cho quân Tây Sơn nhanh chóng tiêu diệt đồn giặc.
Hành động đó chứng tỏ lòng yêu nước, tinh thần mưu trí và sự tham gia tự
nguyện của nhân dân, nhưng mặt khác cũng đòi hỏi sự vận động và tổ chức
trước của quân Tây Sơn. Theo lời kể của con cháu họ Đặng thì “Quan Đô”
đã “bày ra mưu kế diệt đồn Đống Đa”. Phải chăng, “trận rồng lửa”
nằm trong mưu kế của Đô Đốc Đông? Vốn là người quê ở Chương Mỹ, có
nhiều bạn bè, bà con thân thuộc và có ảnh hưởng rộng lớn trong vùng,
Đặng Tiến Đông có nhiều điều kiện thuận lợi để vận động và chuẩn bị một
kế hoạch phối hợp với nhân dân địa phương như vậy.
Trận Đống Đa là một trận đánh tiêu diệt chớp nhoáng. Trận đánh bắt đầu lúc canh tư và kết thúc lúc trời chưa sáng. Sau khi tiêu diệt đồn Đống Đa, Đô đốc Đông đưa đạo quân tiên phong vượt qua cửa Ô Thịnh Quang, tràn vào thành Thăng Long. Rồi như một mũi dao nhọn, Đô đốc Đông dẫn đầu đoàn quân lao thẳng về phía cung Tây Long, tạo nên mối uy hiếp hết sức bất ngờ đối với đại bản doanh của chủ soái quân Thanh. Phan Huy Ích còn ghi lại trong bài văn bia, mũi tiến công thọc sâu lợi hại đó qua hình ảnh: “Ông một mình một ngựa tiến lên trước, dẹp yên nơi cung cấm”.
Trận Đống Đa là một trận đánh tiêu diệt chớp nhoáng. Trận đánh bắt đầu lúc canh tư và kết thúc lúc trời chưa sáng. Sau khi tiêu diệt đồn Đống Đa, Đô đốc Đông đưa đạo quân tiên phong vượt qua cửa Ô Thịnh Quang, tràn vào thành Thăng Long. Rồi như một mũi dao nhọn, Đô đốc Đông dẫn đầu đoàn quân lao thẳng về phía cung Tây Long, tạo nên mối uy hiếp hết sức bất ngờ đối với đại bản doanh của chủ soái quân Thanh. Phan Huy Ích còn ghi lại trong bài văn bia, mũi tiến công thọc sâu lợi hại đó qua hình ảnh: “Ông một mình một ngựa tiến lên trước, dẹp yên nơi cung cấm”.
Mũi tiến công như vũ bão của đạo quân chủ lực do
Quang Trung đích thân chỉ huy ở mặt nam Thăng Long cùng với mũi vu hồi
thọc sâu bất ngờ sắc bén của Đô Đốc Đông ở mặt Tây Nam, đã giáng những
đòn quyết định, nghiền nát cuộc xâm lược của quân Thanh, buộc Tôn Sĩ
Nghị và bọn tàn quân phải tháo chạy thảm hại.
| TIỂU DẪN |
Ngọc Hồi - Đống Đa là một trong những
trận quyết chiến chiến lược lừng lẫy vào hàng bậc nhất của lịch sử dân
tộc. Người trực tiếp vạch kế hoạch, cũng là vị Tổng chỉ huy thiên tài
của trận đánh lịch sử này là Quang Trung Nguyễn Huệ. Tuy nhiên, bên cạnh
Quang Trung Nguyễn Huệ và sát cánh chỉ huy chiến đấu đầy hiệu quả với
Quang Trung Nguyễn Huệ còn có một loạt các tướng lĩnh xuất sắc khác,
trong đó có vị Đô đốc được nhiều tài liệu thư tịch cổ chép là Đô đốc Long, thi thoảng cũng có tài liệu chép là Đô đốc Mưu.
TrongTrong Tây Sơn lương tướng ngoại truyện,
Nguyễn Trọng Trì (1854-1922) có chép chuyện Đô đốc Long và cho biết đầy
đủ cả họ lẫn tên của vị Đô đốc này là Đặng Văn Long (người huyện Tuy
Viễn, phủ Quy Nhơn, nay thuộc huyện Tây sơn, tỉnh Bình Định). Tuy nhiên,
phân tích kỹ tài liệu này thì thấy Đô đốc Đặng Văn Long là một tướng
trong đạo quân chủ lực do Quang Trung Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy chứ
không phải là vị Đô đốc chỉ huy 1 trong 5 đạo quân tham gia trận Ngọc
Hồi-Đống Đa. Đặng Văn Long có vẻ như là một tướng tiên phong của Quang
Trung Nguyễn Huệ chứ không phải là Đô đốc chỉ huy một đạo quân riêng.
Cũng trong Tây Sơn lương tướng ngoại truyện, Đô đốc Đặng Văn Long chừng như chỉ tham gia chiến đấu ở trận Hạ Hồi và Ngọc Hồi chứ không hề đánh trận Đống Đa.
Vậy người chỉ huy 1 trong 5 đạo quân của Tây Sơn từ Tam Điệp, tiến thẳng ra Đại Áng rồi tấn công vào Đống Đa là ai? Xưa nay, nhiều người vẫn theo sử cũ mà chép lại là Đô đốc Long và không dám chú thích gì thêm, đành tạm cho vào hàng “khuyết truyện”.
Gần đây, khi bắt tay soạn thảo bộ DANH
TƯỚNG VIỆT NAM, chúng tôi cũng có may mắn nhận thêm được một số tài liệu
về Đô đốc Long. Nhưng phân tích các tài liệu mới nhận được, một lần
nữa, chúng tôi lại thấy chừng như có một vị Đô đốc là Đặng Văn Long
trong quân đội Tây Sơn, chỉ tiếc rằng, Đô đốc Đặng Văn Long trong tất cả
các tài liệu mới nhận được không phải là vị Đô đốc chỉ huy 1 trong 5
đạo quân tham gia trận Ngọc Hồi - Đống Đa. Trong điều kiện khó khăn hiện
tại, chúng tôi xin trân trọng giới thiệu nguyên văn bài viết của GS Phan Huy Lê trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 154 (1-1974).
Kể ra bài báo được viết cũng đã khá lâu, nhưng giá trị khoa học thì
càng ngày càng được khẳng định. Hiện nay, ở thủ đô Hà Nội, có một đường
phố mang tên Đặng Tiến Đông chạy từ phố Tây Sơn (mé Tây gò Đống Đa) đến
phố Láng Hạ, thuộc quận Đống Đa. Sau, năm mất của Đặng Tiến Đông được
xác định là 1801, tuy nhiên, chúng tôi vẫn theo bài viết của GS Phan Huy
Lê mà để khuyết năm mất. Dưới đây là nguyên văn bài viết của GS Phan
Huy Lê trên tạp chí Nghiên Cứu Lịch Sử số 154 (1-1974).
|
Sáng ngày mồng 5 Tết, đạo quân của Đô đốc Đông tiến
vào thành Thăng Long trước tiên. Trưa ngày hôm đó, Quang Trung cùng với
đại quân tiến vào kinh thành giữa sự đón chào của Đô đốc Đông và sự hoan
nghênh của nhân dân các phố phường Thăng Long. Bài văn bia của Phan Huy
Ích còn ghi rõ công trạng của Đô đốc Đông và sự ban thưởng của Quang
Trung đối với ông: “Vũ Hoàng Đế vào Thăng Long, tiến hành khen
thưởng, ban riêng cho ông xã quê hương là Lương Xá làm thực ấp vĩnh
viễn, phàm các khoản binh phân, hộ phân, sưu sai đều cho miễn trừ”.
Không nghi ngờ gì nữa, Đô đốc Đặng Tiến Đông có công
lớn trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Thanh và là một vị tướng
chỉ huy quân Tây Sơn đánh thắng trận Đống Đa lịch sử. Ở đây có vấn đề
đặt ra là Đô đốc Đông có phải là Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu được ghi
chép trong sử cũ hay không? Hiện nay, chưa tìm thấy tài liệu nào nói rõ
Đô đốc Đông là Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu. Nhưng phân tích và đối chiếu
các tư liệu các sự kiện có liên quan thì theo tôi: có nhiều khả năng Đặng Tiến Đông là tên thật của Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu. Nhận định đó dựa trên những cơ sở sau đây:
-
So sánh các tài liệu thì những sự việc mà sử sách trước đây chép là của Đô đốc Long (hay Mưu), theo những tư liệu mới phát hiện và thu tập được lại là của Đô đốc Đông. Ví dụ, tướng Tây Sơn được Quang Trung giao cho chỉ huy đạo quân diệt đồn Đống Đa (hay trại Khương Thượng), theo Hoàng Lê nhất thống chí là Đô đốc Long, theo Đại Nam chính biên liệt truyện là Đô đốc Mưu, theo những tư liệu mới trình bày ở trên lại là Đô đốc Đông. Đội quân Tây Sơn đầu tiên tiến vào thành Thăng Long, theo Hoàng Lê nhất thống chí và Minh đô sử là đội quân của Đô đốc Long, theo bài văn bia do Phan Huy Ích soạn lại là Đô đốc Đông. Hoàng Lê nhất thống chí chép: “Sáng hôm ấy, Long đã đánh tên Thái thú Điền Châu ở trại Khương Thượng thuộc huyện Quảng Đức. Quân Thanh tan vỡ bỏ chạy, Long liền tiến trước vào thành” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí. Bản dịch.-H.: Văn học Hà Nội, 1964.-Tr.364). Ngay cả hình ảnh Đô đốc cưỡi ngựa chỉ huy quân sĩ đánh giặc mà Phan Huy Ích ghi lại trong văn bia cũng phù hợp với một đoạn văn của Minh đô sử mô tả Đô đốc Long phi ngựa ra đón tiếp Quang Trung. Những điều trùng hợp đó chứng tỏ Đô đốc Long, Đô đốc Mưu, Đô đốc Đông chỉ là một người. Đó là những tên ghi chép khác nhau về vị Đô đốc đã chỉ huy quân Tây Sơn đánh thắng trận Đống Đa và tiến vào thành Thăng Long đầu tiên.
-
Toàn bộ quân đội Tây Sơn huy động vào cuộc phản công chiến lược có trên 10 vạn, chia làm 5 doanh (hay 5 quân): Tiền, Trung, Hậu, Tả, Hữu. Như vậy, mỗi doanh ước chừng trên dưới 2 vạn quân. Đạo quân chủ lực do Quang Trung trực tiếp thống lĩnh tập trung đến 3 doanh: Tiền quân do Nội hầu Phan Văn Lân chỉ huy, Trung quân do Đại Tư mã Ngô Văn Sở chỉ huy và Hậu quân do Hám Hổ hầu chỉ huy. Tả quân do Đại Đô đốc Lộc và Đô đốc Tuyết chỉ huy đảm nhiệm mũi tấn công vào Hải Dương và mũi bao vây vu hồi chặn đường rút lui của tàn quân địch. Hữu quân, theo Hoàng Lê nhất thống chí, do Đại Đô đốc Bảo và Đô đốc Long chỉ huy, chia làm 2 đạo: một đạo tiến ra Đại Áng phối hợp với đạo quân chủ lực tiêu diệt đồn Ngọc Hồi, một đạo tiến ra Nhân Mục tiêu diệt đồn Đống Đa. Đạo quân đánh đồn Đống Đa là một bộ phận của Hữu quân. Mũi tiến công đó rất quan trọng, nhưng về binh lực thì không nhiều lắm. Đứng về tổ chức và phiên chế, chỉ huy một đạo quân như vậy là một Đô đốc, không có lý do gì phải giao cho 2 hay 3 Đô đốc (Thời Quang Trung, Đô đốc là một chức võ quan cao cấp và trong cuộc kháng chiến chống Thanh được giao quyền chỉ huy các đạo quân phụ trách các hướng tiến công phối hợp. Sang thời Quang Toản, chính quyền Tây Sơn suy yếu dần, tệ mua bán chức tước phát triển và từ đó mới có nạn “Đô đốc tam thiên Đô đốc, chỉ huy bát vạn chỉ huy). Ngoài đạo quân chủ lực, 3 đạo quân kia, mỗi đạo cũng chỉ do một Đô đốc chỉ huy (Đô đốc Bảo, Đô đốc Lộc, Đô đốc Tuyết). Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu hay Đô đốc Đông chỉ là một người.
-
Hơn nữa, qua đạo sắc phong chức tước và bài văn bia của Phan Huy Ích, thấy rõ Quang Trung rất tin cẩn và ưu đãi Đặng Tiến Đông. Không lẽ Quang Trung lại đặt Đô đốc Đông dưới quyền Đô đốc Long (hay Mưu) nếu đó là hai người. Chính sách dùng người của Quang Trung nói chung và thái độ đối xử đối với những sĩ phu tiến bộ theo Tây Sơn nói riêng, càng chứng tỏ Đô đốc Long chính là Đô đốc Đông.
Nhưng là một người, tại sao có tài liệu chép là Đô
đốc Long, có tài liệu chép là Đô đốc Mưu, có tài liệu chép là Đô đốc
Đặng Tiến Đông? Cũng chưa có tư liệu nào cho phép giải thích rõ vấn đề
này. Điều đáng lưu ý là những sách chép là Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu,
không có một tài liệu nào ghi chú rõ nguồn gốc của nhân vật, ngay cả họ
hàng, quê quán cũng không biết. Còn gia phả họ Đặng, đạo sắc phong chức
tước đời Tây Sơn, văn bia của Phan Huy Ích và Ngô Thì Nhậm là những tư
liệu có giá trị, ghi chép đầy đủ họ tên, quê quán và phản ánh những nét
lớn thân thế, sự nghiệp của Đặng Tiến Đông. Có thể do ghi chép sai lạc,
phát âm chệch:
Đặng Tiến Đông vốn tên là Đông, chữ Hán viết tất là
sau đổi viết là 
. Chữ Đông và chữ Long 
(viết tắt), tự dạng gần giống nhau, rất dễ nhầm.
Về phương diện ngữ âm, những từ có phụ âm đầu là Đ, L rất dễ chuyển hóa lẫn nhau), cũng có thể do một lý do nào đó, Đặng Tiến Đông giấu tên thật của mình và vì vậy, Đô đốc Đông trở thành Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu.
Sau khi đánh tan giặc ngoại xâm, Đặng Tiến Đông vẫn giữ nhiều chức vụ quan trọng trong chính quyền Tây Sơn, tiếp tục đóng góp công sức vào công cuộc xây dựng đất nước. Dưới triều Quang Trung (1788-1792), ông giữ chức Vệ quốc Thượng tướng quân, Trấn thủ hai xứ Thanh Hoa và Nghĩa An (thời Tây Sơn gọi trấn Nghệ An là Nghĩa An hay Trung Đô). Có lẽ ông giữ chức vụ đó cho đến năm 1790 là khi Quang Trung cử con là Nguyễn Quang Bàn làm Đốc trấn Thanh Hoa và tướng Trần Quang Diệu làm Đốc trấn Nghĩa An. Theo bài văn bia của Chùa Thủy Lâm do Phan Huy Ích soạn khắc vào năm Cảnh Thịnh thứ năm (1797) và bài minh do Trần Bá Lãm soạn khắc vào chuông Chùa Trăm Gian (thôn Tiên Lữ, xã Tiên Phương, huyện Chương Mỹ, Hà Nội) vào năm Cảnh Thịnh thứ hai (1794), thì trong thời Quang Toản (1792-1802), ông giữ chức Đại tướng Thống Vũ Thắng Vệ Thiên Hùng Hiệu.
Đặng Tiến Đông vốn tên là Đông, chữ Hán viết tất là
sau đổi viết là . Chữ Đông và chữ Long (viết tắt), tự dạng gần giống nhau, rất dễ nhầm. Về phương diện ngữ âm, những từ có phụ âm đầu là Đ, L rất dễ chuyển hóa lẫn nhau), cũng có thể do một lý do nào đó, Đặng Tiến Đông giấu tên thật của mình và vì vậy, Đô đốc Đông trở thành Đô đốc Long hay Đô đốc Mưu.
Sau khi đánh tan giặc ngoại xâm, Đặng Tiến Đông vẫn giữ nhiều chức vụ quan trọng trong chính quyền Tây Sơn, tiếp tục đóng góp công sức vào công cuộc xây dựng đất nước. Dưới triều Quang Trung (1788-1792), ông giữ chức Vệ quốc Thượng tướng quân, Trấn thủ hai xứ Thanh Hoa và Nghĩa An (thời Tây Sơn gọi trấn Nghệ An là Nghĩa An hay Trung Đô). Có lẽ ông giữ chức vụ đó cho đến năm 1790 là khi Quang Trung cử con là Nguyễn Quang Bàn làm Đốc trấn Thanh Hoa và tướng Trần Quang Diệu làm Đốc trấn Nghĩa An. Theo bài văn bia của Chùa Thủy Lâm do Phan Huy Ích soạn khắc vào năm Cảnh Thịnh thứ năm (1797) và bài minh do Trần Bá Lãm soạn khắc vào chuông Chùa Trăm Gian (thôn Tiên Lữ, xã Tiên Phương, huyện Chương Mỹ, Hà Nội) vào năm Cảnh Thịnh thứ hai (1794), thì trong thời Quang Toản (1792-1802), ông giữ chức Đại tướng Thống Vũ Thắng Vệ Thiên Hùng Hiệu.
Ngoài việc nước, trong thời gian làm quan trong triều
Tây Sơn, Đặng Tiến Đông còn chăm lo tu bổ một số đền chùa ở quê hương.
Trải qua nhiều năm biến loạn cuối thời Lê, dân làng Lương Xá có một bộ
phận lưu tán đi các nơi. Ông đã chiêu tập dân làng trở về quê hương,
khai khẩn đất đai, mở mang thôn xóm. Ông cúng cho làng 600 quan tiền và
17 mẫu ruộng tốt để tu bổ Chùa Thủy Lâm, đền thờ họ Đặng và làm chi phí
thờ cúng hàng năm. Ông còn sửa sang lại Chùa Trăm Gian, đúc chuông cho
nhà chùa (năm 1794) và cúng 80 quan tiền, 8 mẫu ruộng làm hậu Phật (Đây
là một tập tục xưa, nhân dân các địa phương thường tôn những người giàu
công đức làm Thần hay Phật và cũng tổ chức tế lễ như đối với Thần, Phật
vậy).
 |
Tượng Đô đốc Đặng Tiến Đông - Chùa Trăm gian, Hà Nội
|
Tượng bằng gỗ mít, cao 1,30 m không kể bệ, tạc một võ
tướng mặc võ phục đơn giản, trong tư thế ngồi, hai tay vòng về phía
trước. Tượng thể hiện một người có tuổi, dáng cao lớn, vai rộng, khuôn
mặt to, mồm hơi dô, môi dày, râu quai nón... Nét mặt trang nghiêm nhưng
có vẻ hiền lành, chất phác.
Bức tượng đã bị mọt đục ruỗng đôi chỗ và đã được sơn
lại. Gia phả chi họ Đặng ở thôn Long Châu, xã Phụng Châu (Chương Mỹ, Hà
Nội), đề là Đặng gia phả ký cho biết năm Thành Thái thứ 15
(năm 1903), 5 chi họ Đặng đã góp tiền trùng tu bức tượng của tiên tổ ở
Chùa Trăm Gian. Đó là một lần trùng tu có thể xác định được. Do những
lần trùng tu như vậy nên nước sơn và những trang trí trên áo quần, mũ
đai không còn giữ được phong cách đời Tây Sơn. Nhưng tính chất và giá
trị chân dung của bức tượng vẫn có thể nhìn nhận và đánh giá được. Đây
không phải là một tác phẩm điêu khắc thật đẹp, nhưng là một bức tượng
chân dung rất hiếm có của nghệ thuật thời Tây Sơn. Bức tượng cho thấy
một hình ảnh cụ thể về Đô đốc Đặng Tiến Đông, vị tướng Tây Sơn đã có
công lập nên chiến thắng Đống Đa lịch sử.
Đặng Tiến Đông mất ngày 15 tháng 4, vào một năm
khoảng cuối đời Tây Sơn (năm cụ thể chưa xác định được). Mộ ông táng ở
xứ Đồng Trê, nay thuộc thôn Đầm Dền, xã Đại Yên, huyện Chương Mỹ, Hà
Nội.
Sử sách không ghi chép một câu nào về Đặng Tiến Đông.
Nhưng những tài liệu, di vật mới phát hiện cho phép nêu cao công lao,
sự nghiệp của Đô đốc Đông Lĩnh hầu Đặng Tiến Đông và trả lại cho ông vị
trí xứng đáng cùng với cống hiến xuất sắc trong cuộc chiến tranh bảo vệ
Tổ quốc năm 1788-1789.
Đặng Tiến Đông là một trong những sĩ phu tiến bộ ở
Bắc Hà đã sớm tìm ra con đường đi đúng đắn của mình trong tình hình đấu
tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc cực kỳ ác liệt và phức tạp cuối thế
kỷ XVIII. Ông đã kiên quyết và dũng cảm đi theo phong trào Tây Sơn,
đứng về phía nhân dân và dân tộc. Phương hướng đúng đắn đó đã mở ra cho
ông một cuộc đời mới, tạo điều kiện cho ông phát huy tài năng của mình,
có những cống hiến tích cực đối với lịch sử.
Đặng Tiến Đông đã sớm trở thành một tướng soái tài ba
của quân đội Tây Sơn. Dưới sự tổ chức và lãnh đạo tuyệt vời của Quang
Trung Nguyễn Huệ, Đô đốc Đông đã chỉ huy quân Tây Sơn đánh thắng trận
Đống Đa, góp phần quan trọng tạo nên mùa xuân đại thắng của dân tộc năm
Kỷ Dậu 1789.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005.
Nguyễn Thiếp (1723 - 1804)
VietnamDefence -
“Học cho rộng rồi ước lược cho
gọn, theo điều học biết mà làm” - Lời đáp của Nguyễn Thiếp đối với Quang
Trung về việc học (Hoàng Xuân Hãn. La Sơn Phu Tử.-Paris: Minh Tân xuất
bản, 1950.-Tr.146)
Nguyễn Thiếp sinh năm
Quý Mão (1723) tại làng Mật Thôn, xã Nguyệt Ao, tổng Lai Thạch, huyện
La Sơn, nay thuộc huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Ông vốn có tên là Nguyễn
Minh, nhưng sau vì húy Minh Đô Vương tức Chúa Trịnh Doanh (1740-1767)
nên mới đổi gọi là Nguyễn Thiếp. Trong số các danh sĩ sống vào giai đoạn
lịch sử này, ít ai có nhiều tên hiệu như Nguyễn Thiếp: Hạnh Am, Khai
Xuyên, Điền Ẩn, Cuồng Ẩn, Lạp Phong Cư sĩ, Bùi Phong Cư sĩ, Lục Niên
Tiên sinh, Hầu Lục Niên, Lam Hồng Dị nhân, La Giang Phu Tử, La Sơn Phu
Tử... Tuy nhiên, tên hiệu được đời biết đến nhiều hơn cả vẫn là La Sơn
Phu Tử và sau đó là Hạnh Am.
| TIỂU DẪN |
Cơn bão quật khởi
của phong trào Tây Sơn đã thực sự tạo nên sức mạnh rung trời chuyển đất.
Sức mạnh vĩ đại đó đã cuốn hút sự tham gia của hàng chục vạn nông dân
khắp cả Đàng Trong lẫn Đàng Ngoài. Sức mạnh vĩ đại đó đã lần lượt đè bẹp
tất cả thù trong lẫn giặc ngoài, làm rạng rỡ truyền thống ngoan cường
và bất khuất của tổ tiên ta. Và cũng chính sức mạnh vĩ đại đó đã có tác
dụng phân hóa sâu sắc đối với đội ngũ giai cấp phong kiến thống trị
đương thời. Không ít sĩ phu yêu nước và thức thời đã hiên ngang đứng hẳn
về phía Tây Sơn, có nhiều cống hiến lớn lao đối với Tây Sơn, cũng là
cống hiến lớn lao cho lịch sử dân tộc. Tuy đến với Tây Sơn sớm muộn có
khác nhau và tuy mức độ cống hiến cũng không đồng nhất, nhưng, hình ảnh
của tất cả những sĩ phu yêu nước và thức thời ấy đều được sử sách ghi
lại một cách rất trân trọng. Ba gương mặt tiêu biểu của những sĩ phu yêu
nước và thức thời này là Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích và Nguyễn Thiếp. Ba
nhân vật đặc biệt này tuy chưa bao giờ trực tiếp cầm quân xông pha trận
mạc, nhưng, với tầm nhìn và phép ứng xử tuyệt vời của mình, họ đã có
ảnh hưởng rất quan trọng đối với hoạt động và thắng lợi chung của phong
trào Tây Sơn.
|
Năm 1743, Nguyễn Thiếp đỗ Hương cống (học vị này về
sau đổi gọi là Cử nhân). Sau khi dỗ, ông được Chúa Trịnh Doanh bổ làm
Huấn đạo và chẳng bao lâu thì thăng làm Tri huyện của huyện Thanh Chương
(Nghệ An). Thời Nguyễn Thiếp bước vào hoạn lộ cũng là thời tàn tạ thảm
hại của chế độ phong kiến Đàng Ngoài. Buồn nản vì cảnh mục ruỗng của
triều đình, cảnh đen bạc của nhân tình thế thái, Nguyễn Thiếp liền từ
quan, về núi Thiên Nhẫn của quê nhà để sống cuộc đời thanh bạch của bậc
ẩn cư.
Tuy chỉ đỗ Hương cống nhưng nhờ có thực tài và đức độ
lại giàu khí khái, Nguyễn Thiếp có uy tín xã hội rất rộng lớn. Tên tuổi
của ông có ảnh hưởng khá lớn đối với đội ngũ sĩ phu đương thời. Nguyễn
Huệ sớm biết tiếng Nguyễn Thiếp, chủ yếu cũng bởi lý do này.
Cuối năm 1788, sau khi lên ngôi Hoàng Đế, Nguyễn Huệ
đã dẫn đại quân thần tốc tiến ra Bắc để đánh trận quyết định với quân
Mãn Thanh xâm lược. Dọc đường hành quân, dù vô cùng vội vàng và bận rộn
với không biết bao nhiêu việc trọng đại, Nguyễn Huệ vẫn dành thời gian
để cho mời Nguyễn Thiếp tới hỏi ý kiến. Tuy quyết chí xa lánh công danh
và hoạn lộ, nhưng, Nguyễn Thiếp vẫn luôn luôn cố gắng theo dõi thật chặt
chẽ mọi diễn biến của thời cuộc, bởi vậy, ý kiến của bậc ẩn sĩ này sắc
sảo đến lạ lùng. Chuyện kể rằng, trong buổi gặp gỡ đầu tiên này, Nguyễn
Huệ hỏi:
- “Quân Thanh sang đánh, nay ta đem quân chống cự, về kế công thủ và số được thua, tiên sinh cho biết thế nào?”Nguyễn Thiếp đáp rằng:
- “Nay trong nước trống không, lòng người ly tán.
Quân Thanh ở xa lại, tình hình quân ta sức mạnh sức yếu không biết, thế
công thế thủ không hay. Chúa công ra chuyến này chẳng qua 10 ngày là giặc Thanh sẽ tan” (Hoàng Xuân Hãn. La Sơn Phu Tử.-Paris: Minh Tân xuất bản, 1950).
 |
Trước khi hành quân ra Bắc đánh quân Thanh, Quang Trung vấn kế Nguyễn Thiếp
|
Nhận định của Nguyễn Thiếp rất phù hợp với nhận định
của Nguyễn Huệ, bởi vậy, Nguyễn Huệ rất lấy làm vui. Ý định đánh nhanh
thắng nhanh vốn đã được hình thành trước đó, đến đây càng được khẳng
định, niềm tin ở thắng lợi to lớn và triệt để vốn đã mạnh mẽ, đến đây,
càng trở nên mạnh mẽ gấp bội hơn. Trên cơ sở ý định vững chắc và niềm
tin sắt đá đó, Nguyễn Huệ đã dõng dạc tuyên bố với quân sĩ của mình tại
Tam Điệp-Biện Sơn rằng: “Nay ta tới đây thân đốc việc binh,
kế chiến thủ ra sao đều đã có phương lược định sẵn. Chỉ nội 10 ngày nữa,
thế nào ta cũng quét sạch giặc Thanh” (Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí, Hồi thứ 14). Và: “Nay
hãy ăn Tết Nguyên Đán trước, đợi đến mồng 7 tháng giêng, vào thành
Thăng Long sẽ mở tiệc lớn. Các ngươi hãy ghi nhớ lấy lời ta nói xem có
đúng như vậy không” (Đại Nam chính biên liệt truyện, Sơ tập, quyển 30).
Diễn biến của trận quyết chiến chiến lược với quân
xâm lược Mãn Thanh quả đúng như dự biến thiên tài của Nguyễn Huệ, như
nhận định chính xác và sâu sắc của Nguyễn Thiếp. Bởi lý do này, Nguyễn
Huệ càng trân trọng và đánh giá cao tài năng của Nguyễn Thiếp. Về phần
mình, Nguyễn Thiếp cũng rất khâm phục Quang Trung Nguyễn Huệ cả về đức
độ dày dặn lẫn trí dũng phi thường, vì thế, ông đã từ bỏ cuộc sống ẩn
dật để ra cộng tác với chính quyền của Quang Trung. Nguyễn Thiếp được
Quang Trung Nguyễn Huệ tin cậy, trao phó cho hai nhiệm vụ lớn.
Nhiệm vụ thứ nhất là làm Viện trưởng Viện Sùng Chính. Bấy giờ, Viện Sùng Chính là cơ quan trông coi về giáo dục, đồng thời, phụ trách việc dịch các tác phẩm kinh điển và giáo khoa của nho gia ra chữ Nôm. Cùng làm việc với ông trong Viện Sùng Chính còn có một số danh sĩ khác như Nguyễn Thiện (1763-1818) (người làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, nay thuộc tỉnh Hà Tĩnh, đỗ Hương cống năm 1782), Nguyễn Công (hiện chưa rõ lai lịch), Phan Tố Định (hiện chưa rõ lai lịch),... Cơ quan Viện Sùng Chính đã dịch xong bộ Tiểu học (bộ sách giáo khoa, gồm các tác phẩm như Dương tiết, Minh Tâm, Thuyết ước...) và bộ Tứ thư (một trong 2 bộ kinh điển chủ yếu của nho gia (Ngũ kinh và Tứ thư). Bộ Tứ thư gồm 4 tác phẩm: Luận ngữ, Trung dung, Đại học và Mạnh Tử. Cả hai bộ Tiểu học và Tứ Thư được Viện Sùng Chính dịch xong vào tháng 7/1792. Rất tiếc là chúng tôi chưa được tham khảo 32 tập bản dịch của Viện Sùng Chính nên không dám có một nhận định nhỏ nào) từ chữ Hán ra chữ Nôm. Hai bộ sách dịch này gồm tất cả 32 tập. Bản dịch chuyển về Phú Xuân, được Quang Trung khen ngợi, ban thưởng cho 100 quan tiền, ngoài ra, Quang Trung còn sai Trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Văn Thận cấp thêm cho Nguyễn Thiếp đến vài ba chục viên thư lại để giúp việc biên chép ở Viện Sùng Chính. Quang Trung còn yêu cầu dịch gấp Ngũ kinh (gồm Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch và Kinh Xuân Thu) ra chữ Nôm mà trước hết là Kinh Thi, Kinh Thư và Kinh Dịch, hạn trong 3 tháng là phải xong! Nhưng, công việc đang tiến hành dở dang thì ngày 16 tháng 9 năm 1792, Quang Trung đột ngột qua đời và sau đó không bao lâu thì Nguyễn Thiếp cũng rời bỏ chức vụ Viện trưởng Viện Sùng Chính để trở về với cuộc sống ẩn dật như cũ (Trong La Sơn Phu Tử (Paris: Minh Tân xuất bản, 1950.-Tr.149-158), Hoàng Xuân Hãn có giới thiệu bộ Thi kinh giải âm khắc năm Quang Trung thứ năm (tức là năm 1792) và đoán rằng, có thế đó là bản dịch bộ Kinh Thi của Viện Sùng Chính. Chúng tôi không có bộ Thi kinh giải âm trong tay nên không dám lạm bàn. Còn Nguyễn Thiếp, sau khi Quang Trung mất một thời gian ngắn, đã quay về ẩn dật như cũ vì ông không đủ lòng tin, càng không thể phục đối với Quang Toản).Tuy tồn tại không lâu nhưng cơ quan Viện Sùng Chính do Nguyễn Thiếp đứng đầu đã có những ảnh hưởng tốt đẹp và to lớn đối với chính quyền của Quang Trung nói riêng cũng như đối với sự phát triển của văn hóa nước nhà cuối thế kỷ thứ XVIII nói chung. Bấy giờ, Quang Trung chẳng những rất đề cao chữ Nôm mà còn muốn biến chữ Nôm thành văn tự chính thức của nước nhà. Nhiều văn kiện của nhà nước, bài làm của sĩ tử trong các khoa thi và một số giấy tờ quan trọng đã được viết bằng chữ Nôm. Việc làm táo bạo đó của Quang Trung đã được sự đồng cảm và ủng hộ mãnh liệt của Nguyễn Thiếp. Hai con người, hai thế hệ, hai chí hướng khác nhau, nhưng vẫn có sự gặp gỡ rất tương đắc với nhau. Văn học chữ Nôm thời Tây Sơn phát triển, một phần cũng bởi lý do này.
Nhiệm vụ thứ hai mà Nguyễn Thiếp đảm nhận là chọn nơi đóng đô cho chính quyền của Quang Trung Nguyễn Huệ. Năm 1788, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng Đế ở Phú Xuân (nay thuộc Huế). Địa điểm được chọn làm nơi đăng quang của Nguyễn Huệ là núi Bân. Và cũng từ đó, kinh đô của chính quyền do Quang Trung Nguyễn Huệ đứng đầu được xác định là Phú Xuân. Sau cũng có lúc Nguyễn Huệ dự kiến dời đô ra vùng Yên Trường (nay thuộc Ninh Bình), nhưng cuối cùng, Nghệ An mới là đất được chọn lựa chính thức. Bấy giờ, người được ủy thác chọn địa điểm cụ thể trên đất Nghệ An để định đô là Nguyễn Thiếp. Đích thân Nguyễn Huệ viết thư bằng chữ Nôm gởi cho Nguyễn Thiếp để đốc thúc việc thực hiện quyết định quan trọng này. Thư có đoạn:
Đoạn văn Nôm cổ ở trên xin tạm diễn nghĩa như sau: “Nơi vua ở sao cho phía sau thì gần núi, đất được chọn hoặc là ở giữa chốn dân cư, hoặc là đâu đất tốt có thể làm kinh đô được, tùy con mắt tinh tường của Phu Tử xét và định đoạt. Chọn nhanh nhanh lên. Ủy cho quan Trấn thủ là (Nguyễn Văn) Thận xây dựng cung điện, nội trong 3 tháng phải xong để tiện cho vua ra ở”.
 |
Bút tích của Nguyễn Huệ
|
Nguyễn Thiếp đã chọn địa điểm đóng đô mới cho chính
quyền Quang Trung Nguyễn Huệ ở khoảng giữa núi Kỳ Lân và núi Phượng
Hoàng của Nghệ An. Kinh đô mới này được đặt tên là Phượng Hoàng Trung Đô. Núi Phượng Hoàng tức là núi Dũng Quyết hay núi Quyết, còn núi Kỳ Lân tức núi Mèo. Phía trước của Phượng Hoàng Trung Đô là sông Lam. Công cuộc xây dựng Phượng Hoàng Trung Đô đang
tiến hành dở dang thì Quang Trung Nguyễn Huệ đột ngột qua đời. Vua kế
vị là Quang Toản không tiếp tục sự nghiệp này nữa, vì thế, Phượng Hoàng Trung Đô chưa bao giờ thực sự là kinh đô cả. Ngày nay, Phượng Hoàng Trung Đô vẫn còn một số những dấu tích.
Như vậy, Nguyễn Thiếp là một trong số những nhân vật
đặc biệt, để lại dấu ấn khá rõ rệt trong thời Quang Trung trên nhiều
lĩnh vực hoạt động khác nhau.
Cuộc gặp gỡ giữa Quang Trung Nguyễn Huệ với La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp cũng là một trong những cuộc gặp gỡ khá độc đáo của thế kỷ thứ XVIII. Nguyễn Huệ tỏ ra rất trân trọng tài năng của Nguyễn Thiếp, nhiều lần sai quan lại cao cấp đến mời Nguyễn Thiếp (Năm 1786, Nguyễn Huệ sai hai viên quan cao cấp của bộ Binh và bộ Hình ra mời Nguyễn Thiếp.
Năm 1787, lại hai lần cử quan cao cấp tới mời. Một lần do quan Lưu thủ là Nguyễn Văn Phương đi và một lần do quan Binh bộ Tả Thị lang là Lê Tài đi), sau lại tự mình đến gặp Nguyễn Thiếp.
Và, cảm động trước sự ân cần thật sự chân tình đó, Nguyễn Thiếp đã dốc lòng vì Quang Trung Nguyễn Huệ, vì sự nghiệp cao cả của Tây Sơn.
Cuộc gặp gỡ giữa Quang Trung Nguyễn Huệ với La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp cũng là một trong những cuộc gặp gỡ khá độc đáo của thế kỷ thứ XVIII. Nguyễn Huệ tỏ ra rất trân trọng tài năng của Nguyễn Thiếp, nhiều lần sai quan lại cao cấp đến mời Nguyễn Thiếp (Năm 1786, Nguyễn Huệ sai hai viên quan cao cấp của bộ Binh và bộ Hình ra mời Nguyễn Thiếp.
Năm 1787, lại hai lần cử quan cao cấp tới mời. Một lần do quan Lưu thủ là Nguyễn Văn Phương đi và một lần do quan Binh bộ Tả Thị lang là Lê Tài đi), sau lại tự mình đến gặp Nguyễn Thiếp.
Và, cảm động trước sự ân cần thật sự chân tình đó, Nguyễn Thiếp đã dốc lòng vì Quang Trung Nguyễn Huệ, vì sự nghiệp cao cả của Tây Sơn.
 |
Phượng Hoàng Trung Đô
|
Dưới thời Quang Trung, La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp là
một nhà giáo lớn, một người có công đối với nền giáo dục. Chính ông là
Chánh Chủ khảo trong khoa thi Hương đầu tiên của chính quyền Quang Trung
tổ chức tại Nghệ An năm 1789 và cũng chính ông là người được Quang
Trung tin cậy giao phó cho việc khảo xét tài năng và đức độ của những
người mới ra hợp tác với Tây Sơn để làm cơ sở cho việc bổ dụng. Nói tóm
lại, nếu Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích là những văn thần được Quang Trung
tin cậy ủy thác trông coi các hoạt động ngoại giao, thì La Sơn Phu Tử
Nguyễn Thiếp là người được Quang Trung tin cậy ủy thác trông coi các
hoạt động về văn hóa và giáo dục. Đóng góp của Nguyễn Thiếp thực sự là
một phần sự nghiệp của Tây Sơn.
Nhiều thư tịch cổ còn cho biết thêm rằng, Nguyễn
Thiếp còn có nhiều ý kiến xuất sắc, có ảnh hưởng khá mạnh mẽ đến những
cải cách kinh tế của Quang Trung.
Ngày 25 tháng chạp năm Quý Hợi (nhằm ngày 6-2-1804), La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp qua đời tại quê nhà, hưởng thọ 81 tuổi.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005
Nguyễn Văn Tuyết (? -?)
VietnamDefence -
“Ra sức trừ khử sự đau khổ cho
dân, vì cả cõi đời này mà tiêu diệt hết mọi sự bất bình, đó là sở nguyện
của ta” - Nguyễn Trọng Trì (Tây Sơn lương tướng ngoại truyện. Nguyễn Đô
đốc Văn Tuyết ngoại truyện).
| DANH TƯỚNG TÂY SƠN |
Trong lịch sử Việt
Nam, có lẽ không mấy ai phải chịu sự thiệt thòi lớn lao như các danh
tướng Tây Sơn. Họ có cả một đời xông pha oanh liệt với hàng loạt những
võ công kiệt xuất, nhưng, sử sách ghi chép về họ lại quá ít ỏi. Họ đã
anh dũng chiến đấu quên mình vì nghĩa cả là cứu nước và cứu dân, nhưng
ngay sau đó sự nghiệp phi thường của họ đã bị quá nhiều những cây bút
thù nghịch tìm cách xuyên tạc. Chẳng phải là ngẫu nhiên mà tác giả của
Tây Sơn lương tướng ngoại truyện là Nguyễn Trọng Trì đã có những lời cảm
vịnh vừa hùng tráng lại vừa man mác một nỗi buồn không nguôi:
“Tướng quân chiến mã kim hà tại?
Dã thảo nhàn hoa mãn địa sầu”. (Chiến mã của tướng quân giờ ở nơi đâu? Cỏ hoa đồng nội đất đầy sầu). |
Theo Nguyễn Trọng Trì (Tây Sơn lương tướng ngoại truyện. Nguyễn Đô đốc Văn Tuyết ngoại truyện)
và theo một vài chuyện kể dân gian thì trước năm 1771, Nguyễn Văn Tuyết
là một trong số những người du thủ du thực, sống phiêu bạt khắp đó đây.
Sau nhờ một người thầy dạy võ hết lòng yêu thương chỉ vẽ, lại còn đem
con gái gả cho, Nguyễn Văn Tuyết đã trở thành người quyết chí đem tài
sức của mình ra cứu khổ cho dân. Ông cùng vợ về quê nhà, tham gia khởi
nghĩa Tây Sơn và nhanh chóng được anh em Tây Sơn trọng dụng.
Là bậc võ nghệ cao cường lại giàu mưu lược và có biệt
tài cầm quân, Nguyễn Văn Tuyết được phong dần lên đến Đô đốc. Năm 1788,
trước khi rút về Phú Xuân, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ đã thành lập một
Bộ chỉ huy quân đội Tây Sơn ở Bắc Hà và giao cho Đại Tư mã Ngô Văn Sở
đứng đầu. Trong Bộ chỉ huy ấy có Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết.
Cuối năm 1788, 29 vạn quân Mãn Thanh do Tôn Sĩ Nghị
cầm đầu đã tràn sang xâm lược nước ta. Trước tình thế nguy cấp đó, Đại
Tư mã Ngô Văn Sở đã triệu tập một cuộc hội nghị quân sự cao cấp ngay tại
kinh thành Thăng Long. Hội nghị đã thống nhất hai vấn đề có ý nghĩa vô
cùng quan trọng. Một là phải cấp báo cho Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ ở Phú
Xuân. Hai là triệt để thực hiện ý kiến xuất sắc của Ngô Thì Nhậm, rút
quân về Tam Điệp và Biện Sơn để bảo toàn lực lượng, chờ cơ hội đánh trận
quyết định số mạng của quân xâm lược Mãn Thanh. Người được Bộ chỉ huy
quân đội Tây Sơn ở Bắc Hà tin cậy, trao phó trọng trách gấp rút trở về
Phú Xuân một cách an toàn để cấp báo tình hình nguy cấp cho Bắc Bình
Vương Nguyễn Huệ là Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết.
Khi Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng Đế ở núi Bân (Huế), Đô
Đốc Nguyễn Văn Tuyết được giao trách nhiệm gấp rút chuẩn bị cho cuộc
hành quân thần tốc ra Bắc Hà. Khi Quang Trung Nguyễn Huệ cầm quân ra
Bắc, Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết có vinh dự được cùng hành quân ra. Tại Nghệ
An và tại Thanh Hóa, Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết vừa có công tuyển lựa, lại
vừa có công huấn luyện cấp tốc cho binh sĩ của Tây Sơn.
Tại Tam Điệp và Biện Sơn, Quang Trung Nguyễn Huệ chia
quân làm 5 đạo, nhất tề tiến thẳng ra Bắc. Hai trong số 5 đạo ấy là
thủy quân và một trong 2 đạo thủy quân ấy do chính Đô đốc Nguyễn Văn
Tuyết chỉ huy. Đó là một trách nhiệm lớn, cũng là một vinh dự lớn của
Nguyễn Văn Tuyết.
Theo kế hoạch của Quang Trung Nguyễn Huệ, đạo thủy
quân do Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết chỉ huy có nhiệm vụ vượt biển tiến vào
khu vực sông Lục Đầu, tiêu diệt một bộ phận lực lượng của Lê Chiêu Thống
đang đóng giữ tại đây, sau đó, tiến lên uy hiếp phía Đông của kinh
thành Thăng Long, tạo cơ hội cho đạo quân chủ lực có thể tràn lên một
cách dễ dàng. Và Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết đã hoàn thành xuất sắc nhiệm
vụ của mình, góp phần rất đáng kể vào thắng lợi chung của quân đội Tây
Sơn trong trận quyết chiến chiến lược Ngọc Hồi - Đống Đa lịch sử.
Sau trận đại phá quân Mãn Thanh Đô đốc Nguyễn Văn
Tuyết tiếp tục có thêm nhiều cống hiến đối với chính quyền của Quang
Trung Nguyễn Huệ. Ông là một trong những võ quan cao cấp nhất, một trong
những chỗ dựa quan trọng của Quang Trung Nguyễn Huệ về hoạt động của
các lực lượng vũ trang.
Năm 1792, Quang Trung Nguyễn Huệ đột ngột qua đời,
vua kế vị là Quang Toản không đủ năng lực, càng không đủ uy tín để giữ
gìn và phát huy những thành tựu của vua cha để lại. Chính quyền của
Quang Toản bị chia rẽ và mất đoàn kết ngày càng nghiêm trọng. Lợi dụng
cơ hội đó, Nguyễn Ánh đã liên tục tổ chức phản công. Năm 1802, Nguyễn
Ánh chiếm lại được toàn cõi nước ta, triều Nguyễn được dựng lên kể từ
đó.
Thời Nguyễn, một trong những chính sách lớn được đặt
ra là trả thù một cách thậm tệ đối với những người theo Tây Sơn. Nhiều
thuyết nói rằng, Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết đã bị Nguyễn Ánh giết hại, tuy
nhiên cũng có thuyết nói rằng, Nguyễn Văn Tuyết đã trốn được và sống mai
danh ẩn tích cho đến ngày qua đời. Hiện chưa rõ ông thọ bao nhiêu tuổi.
Nay, tại đường Hoàng Diệu (quận Phú Nhuận, TP. Hồ Chí
Minh) có một ngôi đền thờ cũng là nhà thờ của dòng họ Nguyễn Văn Tuyết.
Ở đấy, con cháu Nguyễn Văn Tuyết vừa thờ tổ tiên của mình là Đô đốc
Nguyễn Văn Tuyết, lại vừa thờ Đô đốc Long. Đô đốc Long nói đến ở đây có
lẽ là Đô đốc Đặng Văn Long, người huyện Tuy Viễn, phủ Quy Nhơn (nay
thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định), tức là đồng hương với Nguyễn Văn
Tuyết (Tây Sơn lương tướng ngoại truyện. Nguyễn Đô đốc Văn Tuyết ngoại truyện).
Theo lời giải thích của dòng dõi Nguyễn Văn Tuyết thì sở dĩ họ thờ Đô
đốc Long ở đây vì sinh thời, Đô đốc Long là thầy dạy võ của Nguyễn Văn
Tuyết. Tuy nhiên, tư liệu về Đô đốc Đặng Văn Long còn quá sơ sài, cho
nên, chúng tôi chưa dám giới thiệu gì về ông.
Nguồn: Danh tướng Việt Nam - Tập 3 / Nguyễn Khắc Thuần.-H.: Giáo dục, 2005.
Nhận xét
Đăng nhận xét