Nhà giam Chín Hầm tồn tại từ năm 1954 đến 1963. Ngay ngày gia đình họ Ngô bị đảo chính, Ngô Đình Cẩn bị bắt, người dân xứ Huế đã lên nhà giam Chín Hầm đập phá tan hoang. Nửa thế kỉ đã đi qua, nhà giam Chín Hầm ngày nay vẫn còn lại dấu tích minh chứng cho tinh thần yêu nước, sức mạnh quật cường của đồng bào ta, của những chiến sĩ cách mạng khi đối mặt với sự tàn độc vô độ của bạo chúa khét tiếng Ngô Đình Cẩn.
Sau khi Ngô Đình Diệm lên làm tổng thống Việt Nam Cộng hòa đã hình thành một chế độ độc tài gia đình trị họ Ngô. Đại diện cho gia đình trị họ Ngô ở miền Trung và cao nguyên Trung phần là Ngô Đình Cẩn. Là con thứ 8 trong gia đình, khác với các anh em trong nhà ai cũng học hành đàng hoàng, Cẩn chỉ học bậc tiểu học, hết lớp 3 thì nghỉ. Khi lớn lên có sở thích mặc áo dài the, đầu đội khăn xếp, miệng nhai trầu, chân đi guốc mộc nghênh ngang giữa đường. Cẩn ở nhà phụng dưỡng bố mẹ và thờ cúng tổ tiên nên được anh chị em trong nhà quý mến.
Cẩn tự xưng là cố vấn đặc biệt của các tỉnh miền Trung và cao nguyên Trung phần thành lập bè đảng và tay sai gây nhiều tội ác cho đồng bào miền Trung và đặc biệt là việc dựng lên nhà giam Chín Hầm. Trước thời Cẩn, khu vực này vào năm 1941 thực dân Pháp xây dựng bê tông cốt sắt rất kiên cố để giấu vũ khí. Năm 1946 thực dân Pháp quay lại và biến nơi đây thành nơi giam giữ tù binh. Năm 1954, Ngô Đình Cẩn tình cờ đi săn bắn phát hiện thấy đây là nơi lý tưởng để thủ tiêu các chiến sĩ cách mạng, ông ta nhanh chóng cải tạo khu vực này và gọi là Chín Hầm.
Ngôi biệt thự của Ngô Đình Cẩn cách “địa ngục trần gian” 100 m, như so sánh một bên thiên đường, một bên địa ngục. Cẩn là người máu lạnh, dù gì, nhà giam Chín Hầm cũng là nơi giam cầm tù nhân chính trị, và những ai chống đối với gia đình họ Ngô. Ngoài tù cộng sản còn có không ít các sinh viên, tăng ni, phật tử, thương nhân…
Diện tích toàn bộ khu vực nhà giam là 4 ha. Những dụng cụ để tra tấn được lưu giữ trong bảo tàng lịch sử. Người ta kể lại rằng, lính của Ngô Đình Cẩn bỏ tù nhân vào trong xe và đi một vòng quanh đồi để đến nhà giam. Với những người tù chúng tra tấn đã chết, ai may mắn thì được chôn chung vào một cái hố, còn với nhiều thây người khác chúng vứt xuống vực để làm mồi cho hổ đói.
Hầm số 4 xây kiên cố, theo kiểu bán quân sự, nửa dưới lòng đất, nửa trên mặt đất. Hầm này từng giam giữ đồng chí Nguyễn Vĩnh Nghiệp - nguyên Chủ tịch Ủy ban nhân dân TP.HCM. Trước đây hầm có một bể chứa nước, nước này sẽ lấy từ sông, từ hai hồ ở phía dưới lên cung cấp cho tù nhân.
Riêng hầm số 8 giam giữ tù nhân là tình báo - những người dù tra tấn dã man cỡ nào cũng nhất quyết không khai, chiêu hồi cũng không khai. Hầm số 8 là căn hầm điển hình nhất của “địa ngục trần gian”. Năm 1963 khi bà con miền Trung lên nhà giam Chín Hầm đập phá đến căn hầm số 8 người ta thấy nhà tình báo - Đại tá Nguyễn Minh Vân là một trong ba đồng chí còn sống sót. Vào căn hầm số 8, tù nhân không bị tra tấn nữa nhưng lại bị đày ải về tinh thần.
Vào đây rồi ngày cũng như đêm chỉ một màu tối thui. Ngày không ánh nắng mặt trời, đêm không ánh lửa. Mỗi tù nhân có một đĩa để ăn cơm, một ca để đựng nước, một xô để đi tiểu tiện, đại tiện. Xô này làm bằng gỗ. Cứ 7 đến 10 ngày lính xách xô đi đổ một lần. Vì xô làm bằng gỗ nên lâu dần theo thời gian xô ngấm nước, bay nắp đi, tù nhân phải ngửi mùi hôi thối nồng nặc.
Cơm được ăn hai lần tùy theo tâm lý phục vụ của bọn lính. Bữa ăn được mô tả cơm sống trộn với máu tanh mùi thịt rữa, lâu lâu khuyến mại vài cọng rau muống già, một vài con mắm mà ruồi bọ lúc nhúc.
Mỗi tù nhân được phát hai lon nước một ngày. Một lon để uống và một lon để vệ sinh thân thể. Vào đây rồi thì ngàn năm không tắm rửa, tóc dài tua tủa ngang vai. Trời nắng thì như ngồi trên chảo rang. Trời mưa thì lạnh buốt xương da. Đồi núi hoang vu nên rắn và chuột nhiều vô số kể. Có nhiều đồng chí bị phù nề không thể ngồi, đứng nữa, chỉ đủ sức lết người lại nhanh mà liếm thức ăn không chuột ăn mất phần.
Những người tù cộng sản khi quen rồi thì kí hiệu bằng ngôn ngữ của họ. Họ cảm nhận rõ đồng chí bên cạnh đang trút hơi thở cuối cùng. Nghe đồng chí bên cạnh dặn: “Hãy cố gắng sống, sống để về bảo với Đảng với dân, giữa một thành phố hoa lệ như thế này vẫn còn những địa ngục trần gian mà không ai biết”.
Đồng chí ở phòng số 7 nhắc đồng chí Nguyễn Minh Vân ở phòng số 8 là hãy cố gắng sống. Và khi người đồng đội của mình (có biệt hiệu là Mai Ka) trút hơi thở cuối cùng, đồng chí Nguyễn Minh Vân kêu lính vào để khiêng xác đồng chí này ra thì lính làm lơ.
Đến đêm thì đồng chí nghe tiếng rục rịch chuột gặm nhấm thi thể của đồng chí mình. Vào đây rồi thì theo ngôn ngữ của ông Cẩn là “sống chết mặc bay”. Thời kỳ đó với tinh thần bất khuất kiên trung, các đồng chí bị giam cầm làm thơ để ghi lại những ngày tháng ngục tù.
Đại tá - cựu tình báo Nguyễn Minh Vân là người đã sống trong căn hầm số 8 với thời gian 724 ngày. Mỗi ngày ông làm 20 câu thơ. Sau này ông đã làm được 3.000 câu thơ và tuyển tập thành quyển Sống trong mồ. Nay ông đã ở tuổi 93 và đang sống ở Hà Nội.
Khác với các nhà tù ở Côn Đảo, Phú Quốc, 7 đến 10 ngày người tù còn được ra ngoài để nhìn ánh sáng thiên nhiên, còn được dội trên mình những gáo nước dù chỉ thấm ngoài cơ thể. Nhưng ở đây thì không. Nhà giam Chín Hầm như một cái quan tài chôn những người đang sống. Đôi khi chuột cắn cụt cả ngón chân không đủ sức mà cựa người.
Hầm số 6 dùng để tra tấn. Thời gian tra tấn từ 1-3h sáng. Có thể xẻo từng miếng thịt một. Treo ngược tù nhân cho đi tàu bay xích đu. Hoặc chúng cho uống nước xà phòng rồi dẫm lên bụng. Tra điện vào đầu ngón tay, ngón chân. Dùng búa đánh vào mắt cá - nơi đau đớn nhất của cơ thể.
Mục đích của Cẩn là làm nhụt ý chí đấu tranh, làm cho sống không bằng chết, sống trong quằn quại đau đớn. Ở hầm số 5, có những khi 30, 40 người chết vì ngột ngạt, đói khát, tra tấn. Lính chỉ đào một hố to đổ người xuống rồi để nhành khô lên trên. Lính không tử tế sẽ đem xác vứt vào các khe núi có nước để xác trôi đi, hoặc ném ra bìa rừng làm mồi cho hổ. Tù nhân chết nhiều vô số kể. Hiện nay còn rất nhiều những ngôi mộ vô danh của những người tù cộng sản hy sinh.
Một trong những bức ảnh được trưng bày tại phòng lưu niệm của nhà giam Chín Hầm ghi lại khoảnh khắc bước dần đến cái chết của bạo chúa miền Trung. Dưới bức ảnh ghi chú: “Ngày 9/5/1964, Ngô Đình Cẩn bị xử tử ở nhà giam khám Chí Hòa”. Lúc này một phần vì nỗi lòng tang tóc, lại do ăn uống không đầy đủ nên suy kiệt về tinh thần và thể xác, khi đưa ra pháp trường xử tử thì Cẩn không còn sức để đứng mà phải dìu. Kết cục tang thương liên tiếp của gia đình họ Ngô là luật báo ứng nhân quả của kẻ đã gây ra tội ác đời đời, kiếp kiếp không bao giờ gột rửa được

Chín Hầm