Đại Chúng

Tính đười ươi thích uống rượu, thích đi guốc. Người ta biết thế, đem rượu và guốc bày la liệt ở quãng đồng không, rồi đi nấp một chỗ. Đười ươi ngửi hơi rượu, kéo nhau ra thấy rượu, thây guốc, biết rằng dử mình, bèn chửi rủa người lập mưu đánh bẫy và nói thậm tệ đến cả ông cha người ấy. Đoạn bảo nhau đi, lẩm nhẩm nói chớ có mắc mưu cái loài khốn nạn chực hại mình... Song đã đi, mà vẫn ngoảnh lại, rồi lại bảo nhau: "Ta thử nếm xem, tưởng không hại gì". Tay chấm miệng mút, bén mùi làm mãi, thành say sưa mờ mịt, quên hết cả nhời khôn, nhẽ phải bấy lâu gìn giữ, chếnh choáng, nghiêng ngả, nói nói, cười cười, chân đưa vào guốc, thẩt thểu đi...

Người nấp bấy giờ đổ ra, thì đười ươi lảo đảo chạy, con ngã nghiêng, con ngả ngửa, người ta bắt sạch, không sót một con nào.

Than ôi! Biết rõ người ta lừa gạt mình, mà cứ tham lam mê muội để đến nỗi mắc lừa người ta mà mất mạng. Ngu lắm thay! Thật là ngu lắm thay!

DIÊU DUNG

Lời Bàn

Rượu chè, thuốc phiện, cờ bạc, giai gái..., ở đời có bao nhiêu sự đam mê, tuy vẫn biết là tai hại, mà khốn cái tình ngây, cái máu mê, nó như có ma lực vẫn xui giục dun dủi ta rủ nhau, đua nhau mà tìm đến, mà say đắm, có khi tai hại cũng không chừa. Than ôi! Còn ở trên bờ vực sâu, mà không biết giữ, thì đến lúc lăn xuống, ăn năn sao cho kịp! Cổ nhân đã có câu: "Nhất nhất túc, thành thiên cổ hận; tái hồi đầu, thị bách niên than", nghĩa là: Nhỡ bước một phen, nghìn đời ân hận; quay đầu nghĩ lại, chín suối ngậm ngùi. Thật đáng ghê thay, cho nên người ta phải cẩn thận giữ mình, khi đã biết sự đam mê có thể tai hại mình được, thì biết tự chủ, tự trị mà tu tính lại ngay, chớ nên để cho nhân dục thắng được thiên lý.

Chú thích

- Thục: tức là Thục quân ở về đất Tứ Xuyên bây giờ.

- Thậm tệ: quá chừng, không vì nể gì nữa.

- Đoạn: đứt hẳn, rồi thì.

69. Thuật Xem Tướng

Nước Kinh có người xem tướng giỏi nói câu nào trúng câu ấy. Trong nước xa gần đâu cũng biết tiếng.

Vua Trang Vương thấy thế, vòi lại hỏi:

Nhà ngươi dùng thuật gì mà xem tướng giỏi như thế?

Người xem tướng thưa rằng:

Thần không có thuật gì lạ cả. Thần chỉ xem bạn người ta mà biết được người ta hay, hay dở. Như thần xem cho thường dân, mà thấy chơi với những người bạn hiếu, đễ, thuần, cẩn, biết giữ phép nước, thì thần đoán người dân ấy là người hay, thân tất một ngày một vẻ vang, nhà tất một ngày một thịnh vượng.

Như thần xem cho quan lại, mà thấy chơi với những bạn thành, tín, có phẩm hạnh, thích điều phải thì thần đoán cho ông quan ấy là người tốt, làm quan tất mỗi ngày một cao thăng, giúp vua tất mỗi ngày một ích lợi.

Như thần xem cho vua chúa, mà thấy quan gần có lắm người hiền, quan xa có lắm người trung, lúc có lỗi, nhiều người can ngăn, thì thần đoán là ông vua giỏi, vua tất mỗi ngày một tôn trọng, nước tất mỗi ngày một trị yên, thiên hạ tất mỗi ngày một qui phục... Thần quả không có thuật gì lạ, chỉ xem người mà biết được người hay, hay dở.

Vua Trang Vương cho nói là phải. Bấy giờ kíp thu dùng những người tài giỏi, sau nước Sở thành cường thịnh nhất đời Chiến quốc.

LÃ THỊ XUÂN THU

Lời Bàn

Đại ý bài này cốt nói làm bạn với ai, thì rồi giống người ấy, làm bạn với người hay, thì thành hay, làm bạn với người dở, thì hoá dở, cũng như những câu phương ngôn của ta; “Gần mực thì đen, gần đèn thi rạng”, “ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”. Cái thuật xem tướng đây thực ám hợp với câu ngạn ngữ tây: “Dis-moi qui tu hantes, je te dirai qui tu es" nghĩa là; anh nói anh chơi với ai, thì tôi nói được anh là người thế nào.

Chú thích

- Nước Kinh: xem bài số 29.

- Hiếu, đễ, thuần, cẩn: hiếu: ăn ở hết lòng với cha mẹ; đễ: kính thuận với bậc huynh trưởng; thuần: chân thật tự nhiên; cẩn: châu chi không cẩu thả.

- Thân: Chính minh đối với nhà, với nước.

- Cao thăng: lên cao.

- Quan gần: quan tại Triều, ở gần vua.

- Quan xa: quan ở cách tỉnh và kinh đô cùng chỗ biên thuỳ.

- Chiến quốc: thời đại về cuối đời nhà Chu 425 - 249 tr. Th. Ch. các nước hay đánh (chiến) nhau, có bảy nước mạnh là: Tần, Sở, Yên, Tề, Hàn, Triệu, Nguy.